Leesfragment: De Beagle is vertrokken

Zondagavond 13 september om 21.20 begint de nieuwe, grootscheepse serie van de VPRO en Canvas, Beagle. In het kielzog van Darwin (op de bijbehorende website is de reis live te volgen). Athenaeum Boekhandel kijkt en leest mee. We spraken Teylers-curator Bert Sliggers, een van de opvarenden en nemen een paar Darwintitels ter hand. En we kijken vooruit: 1 oktober spreekt Darwinbiograaf James Moore bij Teylers Museum naar aanleiding van zijn nieuwe boek Darwins nobele streven.

Wetenschappers van over de hele wereld werken mee aan de VPRO-serie Beagle. Op verschillende locaties van Darwins route doen ze onderzoek en sommigen van hen varen bovendien een stukje mee op de Beagle. Bert Sliggers (1948), conservator mineralogie en paleontologie van Teylers Museum, is een van hen.

Welk deel van Darwins reis gaat u afleggen?

‘Half januari vertrek ik naar Tahiti, waar de opnamen plaatsvinden. Daarna vaar ik drie weken mee op de Beagle, tot aan Sydney.’

Wat was er volgens Darwin zo bijzonder aan Tahiti?

‘Darwin had, naast zijn fascinatie voor geologie en biologie, ook interesse in antropologie. Op Tahiti ging het eens niet over fossielen en vinken, maar stond de mens centraal.

Op de Beagle voeren enkele Vuurlanders mee – mensen die kapitein Fitzroy op een eerdere reis had meegenomen uit het zuidelijkste puntje van Argentinië, om hen te bekeren tot het christendom. Tijdens de reis met de Beagle bracht hij ze weer terug naar Vuurland, zodat ze hun nieuwe geloof daar konden verspreiden. Darwin was opgegroeid in een beschermd milieu en als jongen van begin twintig kreeg hij een enorme cultuurshock toen hij zag hoe primitief de Vuurlanders waren.

Vervolgens belandde Darwin op Tahiti en daar was hij juist heel gecharmeerd van de bevolking. Hij vroeg zich af hoe culturen zo kunnen verschillen. Ook kwam hij op Tahiti voor het eerst in aanraking met tatoeages en ontdekte dat er sprake was van "mode": ouderen hadden getatoeëerde sokjes rond hun enkels, jongeren niet meer.’

Wat wilt u zelf onderzoeken op Tahiti?

‘Ik wil kijken in hoeverre de oorspronkelijke cultuur van de bewoners aanwezig is. Je ziet tegenwoordig dat veel volkeren, zoals de Nieuw-Zeelandse Maori’s, terugkeren naar hun roots. We wilden kijken of dat op Tahiti ook het geval is – of alleen toeristen daar nog tatoeages laten zetten, of dat die tatoeages voor de lokale bevolking wel degelijk nog een informatiefunctie hebben. Vroeger kon je daar namelijk van alles aan aflezen: van iemands maatschappelijke positie tot zijn of haar relationele status. Na de introductie van het christendom waren tatoeages eigenlijk niet meer toegestaan: het lichaam werd beschouwd als een tempel des Heeren en moest intact worden gelaten.’

Hoe kwam het dat juist u mee mocht met de Beagle?

‘In Teylers Museum hebben we een breed scala aan tentoonstellingen die met mensen, kunst en natuur te maken hebben. Als conservator ben ik nauw betrokken geweest bij de tentoonstelling De exotische mens, over de manier waarop westerlingen in het verleden aankeken tegen volkeren uit verre streken. Ik heb het gelijknamige boek bij die tentoonstelling geschreven en naar aanleiding daarvan heeft de VPRO mij benaderd.’

Was u direct enthousiast?

‘Ja, ik vind het een fantastisch project. Er zijn natuurlijk heel veel activiteiten geweest in het Darwinjaar, maar die zijn gericht op het verleden – dit is voor het eerst dat de lijnen worden doorgetrokken naar het heden. Daarbij is het wel schokkend om je te realiseren dat veel oorspronkelijke planten en dieren die Darwin gezien heeft, verdwenen zijn.’

Uw nieuwste boek, dat in november verschijnt, heeft als titel De zondvloedmens. Een spannende titel, waar gaat het precies over?

‘In De zondvloedmens staan vooral de grote catastrofes centraal. Dertig jaar voor Darwins tocht was de aarde nog heel overzichtelijk: God had de aarde in zes dagen geschapen en fossielen waren het resultaat van de zondvloed. Maar wetenschappers werden nieuwsgierig, gingen onderzoek doen en stuitten daarbij op problemen. Zo staan in de Bijbel de precieze maten van Noachs ark weergegeven en wetenschappers probeerden die ark in tekeningen te construeren, compleet met dierlijke inventaris. Er werden alleen zoveel nieuwe soorten ontdekt, dat de ark dreigde te kapseizen. Er werden allemaal kunstgrepen bedacht: “als we de waterbeesten nou naast de ark laten zwemmen, en de vogels erboven laten vliegen, dan is er aan boord nog wel plaats voor dat rare beest uit Madagascar…” Toch kwam de strikte Bijbelinterpretatie op losse schroeven te staan. Ook andere verhalen die aan de zondvloed gerelateerd waren, werden in twijfel getrokken.

Teylers Museum had een fossiel in de collectie waarin de ruggengraat en schedel van een menselijke gedaante te herkennen waren. Gedacht werd dat het om een man ging die getuige was geweest van de zondvloed. De Franse bioloog Cuvier kreeg echter toestemming het fossiel verder uit te beitelen en ontdekte zo dat zich naast de ruggengraat nog voorpoten bevonden – de zondvloedmens bleek een reuzensalamander te zijn.

Het zondvloedverhaal werd steeds moeilijker houdbaar en ten tijde van Darwins tocht werd door sommige geologen al geopperd dat de aarde veel ouder was dan gedacht. Zo moest Noachs ark langzaamaan plaatsmaken voor Darwins Beagle...’

Gemma Venhuizen is aardwetenschapper en freelance journalist, voor onder andere Grasduinen.

Meereizende wetenschappers

Bert Sliggers zal in januari met de Clipper Stad Amsterdam meegaan, de eerste aflevering reizen onder anderen Randal Keynes en James Moore mee. In de afleveringen erop zien we ook Peter Ward en Peter Nichols. Vaste opvarenden zijn Redmond O'Hanlon en Rudi Rotthier.

Darwin in thematips

Meer Darwin, dieper Darwin bij Athenaeum Boekhandel, met de volgende titels.