Leesfragment: Propaganda! Regie van oorlog en vrede

Onze beeldvorming wordt geregisseerd. Zowel vroeger als nu wordt stereotypering ingezet in films om groepen uit te sluiten en haat te zaaien. Tijdens het filmsymposium 'Propaganda! Regie van oorlog en vrede' dat wordt georganiseerd door het NIOD en het Centrum voor Holocaust- en Genocidestudies zal Pathé Tuschinski in het teken staan van historische en hedendaagse propaganda. Het symposium vindt plaats op zondag 18 oktober en wordt georganiseerd in het kader van de Week van de Geschiedenis.

Er wordt gestart met de vertoning van Jud Süss, de antisemitische speelfilm uit 1940. Een unicum, want deze film draaide na de oorlog slechts eenmaal eerder in Nederland. Na afloop van de film zullen journalist Joris Luyendijk en NIOD-onderzoeker David Barnouw aan de hand van beruchte filmfragmenten ingaan op de complexiteit van beeldvorming en propaganda. Als afsluiting draait Reel Bad Arabs, een recente documentaire waarin stereotypering in Hollywoodproducties wordt belicht. Gastheer tijdens het filmsymposium is tv-presentator Frits Barend.

Zie voor meer informatie het NIOD; de middag is helaas uitverkocht. Deze nacht kunt u alvast, of ter vervanging, op klein scherm kijken naar Jud Süss en een stukje Reel Bad Arabs en ons gesprek met David Barnouw nalezen. Ook opgenomen in deze Nacht: enkele boekentips rond (nazi-)propaganda. En een geestig tegengeluid: Looking for Comedy in the Muslim World (2005)

We spraken David Barnouw kort over het symposium.
‘Het is uniek dat Jud Süss nu te bekijken valt – alleen tachtig-plussers kunnen hem al een keer eerder gezien hebben, in de twee weken in 1940 dat hij draaide in Nederland. Tijdens de oorlog werd hij niet meer vertoond, en daarna hebben de geallieerden alle nazi-films achter slot en grendel gestopt. Alleen voor wetenschappelijke doeleinden mocht je deze film en bijvoorbeeld Der Ewige Jude bekijken, en dat is beleid dat de Duitse staat heeft overgenomen. We hebben dus officieel toestemming moeten vragen en die hebben we gekregen, mits alles in een wetenschappelijke context wordt toegelicht. Gek is dat natuurlijk wel – de film is al gewoon in snippers op Youtube te zien, en Der Ewige Jude was in 2005 al zonder noemenswaardige inleiding op het IDFA te zien.

Als voorbeeld van Nazi-propaganda is Jud Süss niet ideaal, het is toch vooral een kostuumdrama dat zich afspeelt in de 18de eeuw waarin alle stereotypen over Joden langzamerhand langskomen. De enige stereotypering die ze niet konden gebruiken was dat Joden allemaal communisten waren – dat bestond gewoon nog niet in 18de eeuws Würzburg. Goebbels moet veel tevredener zijn geweest met deze film dan met Der Ewige Jude, hij doet minder aan als propaganda – hij zei, en terecht, dat als je ziet dat iets propaganda is, dat het dan zijn effect verliest. De film had van de nazifilms ook het meeste succes, twintig miljoen mensen hebben de film bezocht, in heel Europa, dat is niet niks. Der Ewige Jude kwam iets later in de bioscopen, en had een veel minder groot succes – er liepen mensen weg omdat ze de boodschap nu al wel hadden gezien.

Of het daarmee ook een goede bron is voor onze indruk van de nazi’s? Je kunt er wel duidelijker de intenties in zien. Als je andere nazi-propaganda neemt, zoals de films van Leni Riefenstahl, dan zie je veeleer wat de nazi’s wilden uitstralen, de perfectie, de organisatie. Dat staat in groot contrast met filmpjes uit de jaren twintig van de NSDAP van voor Hitler, daar zie je een zooitje ongeregeld, of met de registratie van een NSB-hagenpreek van net na de inval in Lunteren. De Duitsers spraken er schande van, hoe ongedisciplineerd men daar van het mooie weer genoot.

Dat geeft meteen aan wat de andere kant van propaganda is: je eigen mensen sterken in hun meningen, náást het overhalen en afschrikken van de tegenstanders. Een mooi staaltje van die afschrikkingspropaganda is Vuurdoop Polen, dat de Duitse ambassade in Den Haag vertoonde voor hoge Nederlandse militairen. Die film over de inval in Polen moest de officieren overtuigen dat oorlog met Duitsland af te raden was. Dat is propaganda op zijn best, op zijn gerichtst.

In de discussie met Joris Luyendijk ben ik van plan boudweg te stellen dat alle films propaganda bevatten, ofwel ergens voor, ofwel ergens tegen. Neem de James Bond-films, neem zelfs Mary Poppins, zoals daar een DSB-achtige bankrun plaatsvindt (zie Youtube). Neem al een van de eerste films, L'Arrivée d'un Train, van de gebroeders Lumière (zie Youtube). Meer dan een aankomende stoomtrein was het niet, maar wat zegt dat allemaal over de Vooruitgang? Maar we zijn ons bij het zien van deze en andere films niet bewust van die verborgen boodschappen. We denken na de reclame: ha, ontspanning, terwijl je dan juist moet gaan opletten.

Zo gaat die middag dan ook zeker niet alleen over anti-semitisme. Reel Bad Arabs is een documentaire over hoe Arabieren in films weggezet worden, en vergelijkbare documentaires zouden er over zwarten of Chinezen te maken zijn.’