Leesfragment: Is getekent - Zwart op wit

Het jaar 2009 is een belangrijk jaar voor Swip Stolk (1944). Vijftig jaar geleden begon hij als grafisch ontwerper en beeldend kunstenaar. In deze uitgave legt hij daar verantwoording van af.
Is getekend behandelt alle aspecten van zijn werk, in de onderlinge verbanden tussen zijn grafische ontwerpen en zijn beeldende werk, in het doorlopende experiment dat zijn werk tekent en in het begrip visuele irritatie dat hij in de loop der jaren ontwikkelde. Het is een document van een leven. Vanavond kunt u een deel van de inleiding en enkele spreads bekijken en uw exemplaar reserveren of bestellen.

Vijftig jaar visuele statements

2009 is een bijzonder jaar voor Swip Stolk. Het is vijftig jaar geleden dat hij begon als grafisch ontwerper. Hij kijkt daar in dit boek op terug. Het zoeken naar steeds nieuwe vormen en uitdrukkingen, materialen en toepassingen loopt als een rode draad door zijn ontwikkeling als grafisch vormgever en beeldend kunstenaar. De basis ligt in de jaren zestig en zeventig, waarin hij zich al heel snel aan het vernieuwingsfront meldde, als een exponent van een nieuwe generatie die heel doelbewust zocht naar nieuwe antwoorden.

Swip Stolk neemt een bijzondere positie in binnen het grafisch ontwerpen in Nederland. Zijn werk is al op meters afstand onmiddellijk als het zijne te herkennen - in dat eigen, unieke handschrift. Hij volgde de trends niet die er gedurende zijn leven ontstonden. Hij zocht consequent naar eigen antwoorden op de ontwikkelingen die gaande waren. ‘Ik hoorde nergens bij en paste nergens in,’ is een uitspraak van hem. Heel duidelijk is dat hij al die vijf decennia een unieke bijdrage heeft geleverd aan de vernieuwingen in zijn vakgebied. Hij gaf daarin niet alleen zijn ideeën, maar ook het tijdsbeeld zelf vorm met een nieuw, eigentijds gezicht. Elke periode weer, als statements van wat er toen speelde en dat op een heel breed terrein, ook maatschappelijk.

Back to the future: dit boek gaat terug in de tijd. Van het nu van vandaag waar elke dag aan wordt gewerkt, naar waar het vijftig jaar geleden begon. Er valt zo een ander zicht op het werk van Swip Stolk, geboren in 1944. In chronologie zie je de ontwikkeling die iemand doormaakt in zijn werk. In terugblik kun je er vrijer naar kijken. Je ziet die ontwikkeling dan ook wel, maar tegelijk en heel duidelijk de onderlinge verbanden en de constante lijn. En die zijn er bij Swip Stolk altijd geweest de afgelopen vijftig jaar, vanaf het allereerste begin: in absolute kwaliteit, in een niet aflatend experiment en in het consequent zoeken naar vernieuwing.

Er zit in ‘Is getekend’ nog een element, dat het anders maakt dan ‘Master Forever’, het boek dat verscheen bij de overzichtstentoonstelling van zijn werk in het Groninger Museum in 2000. Er staan veel eindresultaten in ‘Is getekend’, maar het is vooral gericht op het proces, op het denken en het al schetsend zoeken naar uitgangspunten voor de uitvoering. Het is een werkboek, waarin de nadruk ligt op ontwerpstudies, schetsen en tekeningen, afbeeldingen van foto’s en computermanipulaties. Het is uniek materiaal in zijn samenhang, waarvan het grootste deel nooit eerder is gepubliceerd, en dat een heel lange periode beslaat. Het gaat van de proeftekening van een vrachtwagen die hij als vijftienjarige in zijn eerste baantje maakte tot het werk waar hij nu mee bezig is: objecten in glas, digitale experimenten, schilderijen en experimenten met lasertechniek.

In de jaren zestig en zeventig vond hij bij De Boer & Vink, grafische industrie, met zijn kalenders een podium en laboratorium voor experimenten in het vak. Een soortgelijke ontwikkeling doet zich nu weer voor in zijn band met het bedrijf ID Lite / ID Laser. De experimenten die daar plaats vinden nemen net zo’n belangrijke plaats in zijn leven in als de periode bij De Boer & Vink. Het is een langlopende samenwerking en een denktank in het spanningsveld tussen idee en technische uitvoering. Ze zoeken samen naar oplossingen voor wat hij wil in zijn objecten en naar toepassingen van lasertechniek in het grafische vak.

Schetsen en schetsontwerpen hebben in hun intentie een aftastend en zoekend karakter. Ze leggen daarmee als het ware, en dat is het fascinerende, het denken bloot achter het ontwerpproces. Je ziet, in de voorbeelden in dit boek, een idee ontstaan en stap voor stap groeien naar zijn uitvoering. Er is ook nog eens sprake van een dubbelproces. Je ervaart als kijker dat denkend tekenen en ziet tegelijk ook het hele ontwerpproces in zijn technische uitwerking, tot in detail.

Het is een unieke ervaring. ‘Alle tijd die nodig is om iets totaal nieuws en vernieuwend te maken, blijft altijd buiten beschouwing. De mensen zien alleen het eindresultaat, nooit het hele proces en al het voorwerk.’ Dit boek biedt dat inzicht. ls je nu naar zijn ontwerpen van vroeger kijkt, zie je waar die jaren voor stonden en waar Swip Stolk voor stond. De affiches en reclamecampagnes, die hij in de jaren zestig en zeventig ontwierp, soms samen met Anthon Beeke, staan heel dicht op de huid van hun tijd. Ze komen voort uit Fluxus, de baanbrekende kunstbeweging uit de jaren zestig waar hij zich verwant mee voelt, en uit de nieuwe jongerencultuur die er toen ontstond.

Upperground, de reclamecampagne van de Bijenkorf die lonkte naar het swinging Londen van Mary Quant en Twiggy, sluit helemaal aan bij de wereld van Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band. Swip Stolk werkte toen graag met psychedelische, fluoriserende kleuren, als een van de eersten. Upperground en zijn lsd-affiches staan - met de karnemelkreclame, de Citroën-campagne en de advertenties van de Intercity - voor het nieuwe en optimistische toekomstbeeld van de jaren zestig generatie.

De samenleving zocht toen ook direct contact met die nieuwe cultuur en vroeg om daarbij passende oplossingen in de vormgeving. De Bijenkorf richtte zich doelbewust op de jongeren. Het Nederlands Zuivelbureau en het reclamebureau Prad probeerden met hun karnemelkactie aansluiting te vinden bij de nieuwe generatie. Ook de NS en Citroën richtten zich daar in hun campagnes direct op. Swip Stolk kende die cultuur. Hij stond er middenin, maakte er deel van uit.

Zijn affiches, het logo voor schoenenontwerper Jan Jansen, de Intercity-, karnemelk- en Citroënreclame zullen er altijd uit blijven springen als het beeldmerk van hun tijd: fris, hip, speels, provocatief. ‘Wij staan, Anthon Beeke en ik, voor een aantal ontwikkelingen,’ zegt hij nu. Ze creëerden een nieuwe beeldtaal en een nieuwe vormgeving die uitdrukking gaf aan wat er toen speelde.

In de getekende en zich natuurgetrouw bewegende silhouetten van de Citroën-reclame en in de leaders van de VARA-haan kun je verbanden zien met het werk van Heinz Edelmann, de Duitse vormgever die de animatiefilm ‘Yellow Submarine’ van de Beatles tekende. Ze waren onafhankelijk van elkaar met eenzelfde beeldtaal bezig, met de polsslag van hun tijd.

‘Is getekend’ laat zien dat Swip Stolk altijd zo is blijven werken. Hij bleef de tijdsgeest volgen in zijn logo’s en vormgeving voor nieuwe tijdschriften als Dutch, Zoo, Stile en Chiq. Ze tonen dat hij consequent elke keer weer naar eigentijdse oplossingen zocht. Net als in de jaren zestig sloten zijn ontwerpen aan bij wat er speelde in de jongerencultuur. Hij had er de basis voor gelegd in zijn experimentele kalenders voor De Boer & Vink in de jaren zestig en zeventig. In de kalenders ontwikkelde hij een eigentijds en eigenzinnig alternatief op de stijl die tot dan overheerste, de streng sobere vormgeving van Wim Crouwel en diens generatie.

Terugkijkend zegt hij nu: ‘Ik denk er nog precies hetzelfde over als toen en doe alles nog precies zo: zoeken naar oplossingen, de essentie van een opdracht proberen te doorgronden, er commentaar op geven. Dat is nooit veranderd. Inhoud bepaalt de vorm.’

Swip Stolk heeft alles bewaard van die vijftig jaar, tot het kleinste schetsje. ‘Ik gooi nooit wat weg.’ Zijn archief is een schatkamer, dit boek is daar een uitdrukking van. De terugblik die eruit voortgekomen is, heeft hem nog iets anders geleerd. ‘Je ziet dat de waarde van toen zijn kwaliteit heeft behouden. Het zijn geen incidenten geweest, maar een manier van denken, van vrij associërend denken.’

Hij merkt dat daar nu weer op wordt gereageerd, het sterkt hem in zijn conclusie. De zich natuurgetrouw bewegende silhouetbeelden uit zijn Citroën reclamefilmpjes en animaties voor de VARA ziet hij nu elke dag weer opgepakt worden in reclamespots en videoclips op de tv. ‘Letterlijk zoals wij het toen de wereld in stuurden.’ Het werk van Swip Stolk is nationaal en internationaal bekend door talloze publicaties en tentoonstellingen en is vele malen bekroond. Hij is lid van de invloedrijke organisatie AGI (Alliance Graphique Internationale) en hij was als adviseur betrokken bij belangrijke projecten. Zijn ontwerpen en objecten zijn opgenomen in museale collecties en particuliere verzamelingen. Hoe het is ontstaan is in dit boek te ervaren. Het is geen compleet overzicht, maar een keuze, met een nadruk op het recente werk.

De aard van het boek (zwart op wit) gaf ook andere beperkingen. Kleur is essentieel in zijn werk, dat is hier niet te zien. Beweging, ook een belangrijk element in zijn ontwerpen, komt uiteraard ook niet in dit boek voor. Het werken op papier en het digitale proces gaan bij Swip Stolk nauw samen. Het een ontstaat uit het ander, ze horen bij elkaar, het een gaat in het ander over. Een compleet overzicht is, bij iemand die volop in het proces staat, in boekvorm niet te realiseren. Het gaat alsmaar door. Steeds komt er weer iets nieuws bij en ontstaan nieuwe en andere verbanden.

Het is straks wel op zijn site te vinden. Medio 2010 is de site volledig operationeel. Zie dan ook www.swip-stolk.nl. Daar valt alles samen.

Wetten zijn er om doorbroken te worden’, is een geliefde uitspraak van Swip Stolk. Hij zou zichzelf niet zijn, in de aard van zijn ontwerpen, als hij dat in dit boek ook niet zou proberen. Er zit toch kleur in ‘Is getekend, zwart op wit’, minimaal, in de afbeeldingen van zijn losse postzegels op het ingestoken velletje. Ze waren te klein van formaat voor een afdruk in zwart wit, dat zou hun ontwerp alleen maar schaden. En je moet ze nog zelf inplakken ook.

Hieronder enkele pagina's uit het boek. Klik op de afbeeldingen voor vergrotingen.

00s

P039 Het aaneengeregen dubbelportret van Jan Jansen en Swip Stolk als affiche [voor het affiche van de tentoonstelling ‘Jan Jansen/Swip Stolk, twee meesterontwerpers’ in Museum Het Valkhof in Nijmegen, 2009 - AB]. Print in zwart en rood, 50x65 cm en 120x180 cm.
P040-P042 Verschillende lagen van de computermanipulatie tijdens de opbouw naar het eindbeeld van het affiche. De aaneenrijging van de twee portretten is gebaseerd op de schoen ‘Pinguin’ van Jan Jansen (kalfsleer, zomer 2002).
P045-P050 Schetsen en voorstudies van het affiche-ontwerp.

90s

P358-361 ‘A History of Andres Serrano, A History of Sex.’ [1997 - AB] Affiche en catalogus voor de tentoonstelling in het Groninger Museum. Er kwam zoveel verzet tegen het affiche dat besloten werd het niet op te hangen in de openbare ruimte. De nacht voor de rechter zich daarover zou uitspreken, plakte Swip Stolk de stad Groningen vol met affiches. De foto was vervangen door een wit affiche met daarin de tekst: ‘Oordeel zelf ’
P359 De catalogus was ontworpen als een bijbel, met klassieke landkaarten waarop met kruisjes, alsof het heilige plaatsen waren, de plekken aangegeven werden waar Serrano heeft gefotografeerd.
P360-361 Instructievel voor de typografie van het binnenwerk, correctievel van het colofon.

70s

P431-441 Eind jaren zeventig [1976-1979 - AB] was Swip Stolk in dienst van de VARA. Hij ontwierp een nieuwe huisstijl voor de omroep met een markante haan als logo. De haan was overal. Hij vertegenwoordigde de omroep van ’s morgen vroeg tot ’s avonds laat. De VARA en de haan waren synoniem in die jaren. Swip Stolk maakte leaders met een bewegende haan die de verschillende programma’s aankondigde en hij ontwierp een nieuwe tv-studio, waarin alle VARA-programma’s werden gepresenteerd. Het was de gewoonte in Hilversum om bij de presentatie van programma’s te werken met een vaste camera die een decor bestreek in een hoekje van de studio. Swip Stolk bouwde de hele studio om tot een arena en liet de regie werken met rijdende camera’s. Het decor bestond niet meer uit een hoekje maar was rondom. Vrij dagavond was toen de VARA-avond met veel bekeken programma’s als Achter het Nieuws en Koning Klant, die elkaar opvolgden. Het waren live-uitzendingen. Het thuis kijkende publiek werd door de beweeglijkheid van de camera in dat decor zo betrokken bij wat er allemaal in de studio gebeurde dat je de indruk kreeg er zelf bij te zijn. De nieuwe presentatie had ook nog het effect dat het allemaal voort gekomen leek te zijn uit één groot idee, van een omroep als collectief. De VARA onderscheidde zich toen, met de huisstijl en de studio, totaal van de andere omroepen. Het ging de omroep uiteindelijk te ver, de haan werd de nek omgedraaid en de omroepsters en omroepers kwamen terug ‘op de buis’.

© Vormgeving en samenstelling Swip Stolk
© Tekst Willem Ellenbroek