Leesfragment: 175 jaar Nijgh & Van Ditmar

8 juni verschijnt 175 jaar Nijgh & Van Ditmar. Nimmer Dralend 1837-2012, door C.J. Aarts en M.C. van Etten. Wij publiceren voor uit het deel over de jaren 1931-1940. Om te laten zien hoe rijk geïllustreerd het boek is, plaatsen we ook enkele pagina's in opmaak.

175 jaar Nijgh & Van Ditmar. Nimmer Dralend 1837-2012 biedt de hele bewogen geschiedenis van Nijgh & Van Ditmar, met al zijn hoogte- en dieptepunten, in een rijk met omslagen en anekdoten geïllustreerd overzicht. Op 1 januari 1837 vestigde Henricus Nijgh zich als boekhandelaar in Rotterdam; in december van dat jaar gaf hij zijn eerste boek uit en daarmee was ook een nieuwe uitgeverij geboren.

Nijgh was in 1844 de oprichter van de Nieuwe Rotterdamsche Courant, die onder het directeurschap van zijn kleinzoon H. (Han) Nijgh zou uitgroeien tot een landelijk, toonaangevend dagblad. In 1970 fuseerde de krant tot het huidige NRC Handelsblad. In 1864 verbond H. Nijgh (senior) zich met W.N.J. van Ditmar; sinds 1 januari 1870 draagt de uitgeverij de naam van de beide firmanten: Nijgh & Van Ditmar. In de negentiende eeuw maakte de firma opgang met uitgaven van grote buitenlandse schrijvers als Charles Dickens, Heinrich Heine en Victor Hugo. Rond de eeuwwisseling gaf zij veel geïllustreerde weekbladen uit, waarvan Wereldkroniek de bekendste is. Rond 1920 publiceerde zij werk van Carry van Bruggen, Cyriel Buysse en Louis Couperus.

In de jaren dertig domineerde Nijgh & Van Ditmar de Nederlandse literatuur met het tijdschrift Forum en auteurs als F. Bordewijk, Menno ter Braak, Antoon Coolen, Albert Helman, Nescio, Arthur van Schendel, J. Slauerhoff, S. Vestdijk en Gerard Walschap. Het bombardement op Rotterdam vernietigde in 1940 de kantoren en magazijnen van Nijgh & Van Ditmar en kostte directeur Doeke Zijlstra het leven.

Vanuit haar nieuwe vestiging in Den Haag consolideerde de uitgeverij haar rijke fonds in de befaamde Nimmer Dralend Reeks en bleef zij nieuwe boeken publiceren van Bordewijk, Coolen en Vestdijk. In 1962 haalde de uitgeverij het avantgardische tijdschrift Gard Sivik binnen, met namen als Armando, Sleutelaar, Vaandrager en Verhagen, wat voor een korte literaire opleving zorgde. In 1987 verhuisde de uitgeverij naar Amsterdam. Een nieuwe periode van voorspoed brak aan. Nieuwe auteurs van literatuur en non-fictie werden groot bij Nijgh & Van Ditmar, onder wie Frans Pointl, Lisette Lewin, Ronald Giphart, Kees van Beijnum, Arnon Grunberg, Marja Pruis, Johannes van Dam, Robert Vuijsje en Bas Haring. 175 jaar na de oprichting is Nijgh & Van Ditmar een gevarieerd fonds van literatuur, biografieën, onderzoeksjournalistiek, muziekgeschiedenis en cabaret.

175 jaar Nijgh & Van Ditmar – Nimmer Dralend 1837-2012 biedt deze hele bewogen geschiedenis van Nijgh & Van Ditmar, met al zijn hoogte- en dieptepunten, in een rijk met omslagen en anekdoten geïllustreerd overzicht.

C.J. Aarts en M.C. van Etten hebben hun sporen verdiend met goed gedocumenteerde bloemlezingen van bekende gedichten, zoals Domweg gelukkig, in de Dapperstraat (1990) en www.komliefste.com (2002). C.J. Aarts maakte eerder Het Salamanderboek 1934–1984 over de bekende Salamander-reeks van Em. Querido’s Uitgeverij en Kijkjes achter de Schermen (2009) over de 140-jarige geschiedenis van A.W. Bruna & Zoon.

Démasqué der schoonheid

De Nieuwe Zakelijkheid

Per 1 januari 1931 krijgt Nijgh & Van Ditmar’s Uitgevers-Maatschappij een nieuwe naam. Weg met die stoffige ‘Uitgevers-Maatschappij’! Voortaan staat onderaan op de titelpagina eenvoudig ‘Nijgh & Van Ditmar N.V.’
Het is een teken van Nieuwe Zakelijkheid, een stroming die kunst, literatuur, architectuur en vormgeving een nieuw gezicht geeft. De titelpagina’s ogen moderner, de Romeinse jaartallen die van 1917 tot en met 1930 gebruikelijk waren, maken geleidelijk plaats voor Arabische cijfers. Soms wordt het uitgevers- boekmerk van Willem van Konijnenburg (ruiter te paard) vervangen door een sierlijk monogram van de lettercombinatie N&vD.

Boeksierkunst

Aan de boekbanden wordt veel zorg besteed. Naast houtsnijders en ontwerpers als Jozef Cantré, A.J. van ’t Hoff en J.B. Heukelom krijgen jonge bandontwerpers een kans: Machiel Wilmink, Agnes Canta, Hans-Detlev Voss, W. Flem en Tine Baanders ontwerpen moderne, zakelijke, typografische, attractieve banden voor een nieuwe tijd.
Bandkunstenaar P.A.H. Hofman vernieuwt zich: hij vervangt zijn zware ornamenten en glas-in-loodraam- achtige vlakken voor eenvoudige schreefloze letters, die hij eindeloos uitrekt en verlengt waardoor een sierlijk lijnenspel ontstaat. Zijn banden voor Dichtertje (1933), Intermezzo met Ernst (1934), Rood paleis (1936), De opstand van Guadalajara (1937) en Narcissus op vrijersvoeten(1938) zijn hoogtepunten van boeksierkunst.

Initialen en kortaf proza

Moderne schrijvers debuteren in de jaren dertig met een zakelijke naam, ze gebruiken geen voornaam meer, maar een eenvoudige initiaal: F. Bordewijk, J. Greshoff, J. Slauerhoff en S. Vestdijk zetten zich met hun naam af tegen hun voorgangers Louis Couperus, Aart van der Leeuw en Arthur van Schendel.
F. Bordewijk schrijft proza in staccatostijl, zijn romans Blokken (1931), Knorrende beesten (1933) en Bint (1934) worden algemeen gezien als hoogtepunten van de Nieuwe Zakelijkheid in de literatuur. Deze drie kleine romans verschijnen bij De Gemeenschap en worden pas in 1949 door Nijgh & Van Ditmar uitgegeven. Met Rood paleis(1936) treedt Bordewijk toe tot het fonds.

De Forum-generatie

In 1932 wordt Forum opgericht. Forum is een baanbrekend literair tijdschrift dat in vier jaargangen bij Nijgh & Van Ditmar verschijnt. Zijn oprichters Menno ter Braak en E. du Perron verklaren de oorlog aan de schoonschrijverij en het estheticisme, aan de Tachtigers en hun epigonen. Wat telt is de inhoud en vooral de persoonlijkheid van de auteur. Vorm of vent (zoals de titel van een proefschrift het kernachtig samenvat).
In Forum, onder leiding van Menno ter Braak, E. du Perron en Maurice Roelants, publiceren de belangrijkste auteurs van hun generatie: J. Greshoff, Victor E. van Vriesland, Raymond Herreman, Gerard Walschap, J. Slauerhoff, S. Vestdijk, H. Marsman en Marnix Gijsen. De meesten zijn (of worden), niet toevallig, ook auteurs in het fonds van Nijgh & van Ditmar.

Nescio

In 1933 verschijnt bij Nijgh & Van Ditmar de tweede druk van Dichtertje. Op de rug staat alleen ‘Nescio’, de naam van de auteur. Het is een statement. Zelden valt een auteur zo samen met zijn boek. Nescio zal later nog een aantal schetsen publiceren (die apart, toegevoegd of gebundeld verschijnen), maar in dat éne boek met ‘Nescio’ op de rug zijn de drie verhalen samengebracht waarmee de auteur onsterfelijk zal worden. In 1947 worden de drie verhalen herdrukt als De uitvreter | Titaantjes | Dichtertje en in 1956 wordt de bundel met een aantal schetsen onder de titel ‘Mene Tekel’ uitgebreid.
Nescio wordt tot op de dag van vandaag door Nijgh & Van Ditmar herdrukt. Tachtig jaar Nescio. Geen boek heeft het zo lang in het fonds van Nijgh & Van Ditmar volgehouden.

Comité van Waakzaamheid

In 1936 wordt te Amsterdam het Comité van Waakzaamheid opgericht. Het is een comité van intellectuelen (professoren, studenten, journalisten, schrijvers) van liberale, socialistische, communistische en christelijke huize, onder aanvoering van Menno ter Braak en Jan Romein. Het Comité waarschuwt tegen bedreiging van de vrijheid en de opkomst van het nationaal-socialisme. En het Comité beijvert zich voor de opvang van vluchtelingen uit Duitsland. Het Comité brengt onder de titel Waakzaamheiddrie reeksen brochures uit, waarvan de eerste twee (1936– 1938 en 1938–1939) worden uit gegeven door Van Gorcum & Comp. te Assen en de derde reeks (1939–1940) door Nijgh & Van Ditmar te Rotterdam.

Viering van het 100-jarig bestaan op de Wijnhaven Achter de tafel H. Piek, J. Th. Piek, D. Zijlstra en H. Nijgh J. Czn. Nieuwe Rotterdamsche Courant, 2 April 1937

Honderd jaar Nijgh & Van Ditmar

Op 2 april 1937 wordt het honderdjarig bestaan van Nijgh & Van Ditmar gevierd in het hoofdkantoor aan de Wijnhaven in Rotterdam. Achter de directietafel zitten Doeke Zijlstra en Jan Piek, aan weerszijden geflankeerd door de commissarissen Han Nijgh en Hendrik Piek. Op de kade wordt een groepsportret van alle medewerkers gemaakt. Zijn auteurs bieden Doeke Zijlstra een lunch met toespraken aan in restaurant Caland. ’s Middags houdt de directie receptie in het hoofdgebouw aan de Wijnhaven.
Drie jaar later wordt Rotterdam gebombardeerd en vallen de kantoren, drukkerijen en magazijnen aan de Wijnhaven, de Blaak en de Wijnstraat ten prooi aan de vlammen.

Doeke Zijlstra

Twee dagen voor het bombardement op Rotterdam wordt Doeke Zijlstra dodelijk door een kogel getroffen. Hij was in 1912 in dienst getreden van Nijgh & Van Ditmar en werd in 1921 mede-directeur. Zijlstra bleek een geboren uitgever, aan zijn smaak en talent dankt Nijgh & Van Ditmar haar literaire bloei. Doeke Zijlstra bouwt, vrijwel vanuit het niets en alleen terzijde gestaan door Laurens van der Waals, een literair fonds op dat met de komst van Louis Couperus betekenis krijgt en in de jaren dertig uitgroeit tot een uitgeverij die met Forum en een leger schrijvers van naam toonaangevend is geworden in de Nederlandse en Vlaamse letterkundige wereld.

Reclame

Piet Zwart, een van de grote typografen van de Nieuwe Zakelijkheid, ontwerpt in 1931 een propagandafolder voor het advertentiebureau van Nijgh & Van Ditmar. Een hoogtepunt: Reclame.

[...]

Forum

Ter inleiding

Het tijdschrift, dat wij den lezer hierbij voorstellen, beoogt de groepeering van een generatie van schrijvers, die thans om en bij de dertig zijn. Wij stellen ons voor, tot dit Forum alle vitale elementen onder de jongere auteurs (en dit “jong” noch naar beneden noch naar boven dogmatisch begrensd), voorzoover zij een persoonlijken vorm hebben gevonden, toegang te verleenen. […]

Menno ter Braak
E. du Perron
Maurice Roelants

In: Forum (1e jaargang, no. 1, Januari 1932) p. 1

tijdschrifttitel
Forum
ondertitel
Maandschrift voor letteren en kunst
redactie
[jrg. i-ii] Menno ter Braak /E. du Perron / Maurice Roelants
redactie voor Nederland [jrg. iii-iv] Menno ter Braak /S. Vestdijk / Victor E. van Vriesland
redactie voor Vlaanderen [jrg. iii-iv] Marnix Gijsen /Raymond Herreman / Maurice Roelants / Gerard Walschap
uitgever
Rotterdam: Nijgh & Van Ditmar N.V., 1932–1935
omvang
4 jaargangen van elk 12 nummers
formaat
25 x 16,5 cm
bindwijze
ingenaaid
prijs
ƒ 3,– per kwartaal
genre
literair tijdschrift
Forum
1e jaargang (1932), no. 1-12
2e jaargang (1933), no. 1-12
3de jaargang (1934), no. 1-12
4de jaargang (1935), no. 1-12

Nescio

In een herdruk van “Vermomde Nederlandsche en Vlaamsche schrijvers”, verschenen, ik meen in 1928, wordt mijn werk abusievelijk toegeschreven aan een ander. Ik heb mij daardoor min of meer gedwongen gevoeld, bij dezen tweeden druk mijn naam te publiceeren.

J.H.F. Grönloh.
Amsterdam, 22 Juli 1933.

Een woord na

Voor hen die gaarne weten hoe het met de liefde gesteld is, wil ik nog mededeelen, dat Dichtertje’s Dora ontstaan is uit de idealisatie van een jong meisje, waarvoor ik uit de verte de genegenheid van een oud man voelde.
Toen zij het manuscript gelezen had, vertelde ik haar dat, en haar antwoord was: “Ik heb toch nooit diabolo gespeeld.” Ze zei dit niet uit coquetterie of uit verlegenheid, ze had er niets van begrepen.

Nescio.

titel
Dichtertje / De uitvreter /Titaantjes
auteur
Nescio (J.H.F. Grönloh)
editie
Tweede druk
uitgever
Rotterdam: Nijgh & Van Ditmar
N.V., mcmxxxiii [1933]
omvang
140, [4] p. ; 20 x 14 cm
bindwijze
ingenaaid; gebonden
prijs
ƒ 2,–; geb. ƒ 2,90
bandontwerp
P.A.H. Hofman
druk
Nijgh & Van Ditmar N.V. drukkers Rotterdam
genre
verhalen