Leesfragment: 'De Russische onderzoeksjournalisten, dat zijn de helden'

Ter afsluiting van zijn stage voor Athenaeum.nl sprak journalist in spe Tim Wagemakers twee correspondenten over hun boeken en over hun werk als journalist. Vanavond: Kysia Hekster, vertrekkend NOS-correspondent voor Rusland en auteur van De Poetinshow.

Vladimir Poetin, al meer dan een decennium de machtigste man van Rusland, laat zijn leiderschap maar al te graag zien. Op televisie zien de Russen hem vissend met ontbloot bovenlijf, galopperend over de Siberische steppe, als copiloot die hoogstpersoonlijk een verwoestende bosbrand blust. Met deze tot in de puntjes geënsceneerde mediaoptredens suggereert Poetin alles onder controle te hebben in zijn super-Rusland, een wereldmacht.

In De Poetinshow legt NOS-correspondent Kysia Hekster op scherpe, vaak hilarische en soms ontluisterende wijze bloot hoe de mediastrategie van de Russische staat functioneert.

N.B. Eerder publiceerden we voor uit De Poetinshow.

De demonstraties na de verkiezingen

Kysia Hekster heeft een drukke zomer. Ze rondt haar correspondentschap in Rusland af, deed verslag van het Nederlands Elftal tijdens het Europees Kampioenschap in Charkov en werkt toe naar een begin als koningshuisverslaggever in Nederland. Het lijken op het oog totaal verschillende werelden.

'Dat zijn het ook,' antwoordt ze lachend, 'maar ach, je moet niet vergeten dat het koninklijk huis veel Russisch bloed heeft. Bovendien: ik heb die stap tussen twee werelden via een tussenstation gemaakt. Met het voetbal in Charkov Kwamen de twee werelden toch een beetje samen.'

Haar boek, De Poetinshow, over Rusland onder Poetin, is nu al een geruime tijd uit, maar de persoon Poetin en zijn manier van regeren blijft intrigeren.

'Het boek is dan ook nog steeds actueel. De sfeer van de protesten van afgelopen decembermaand bijvoorbeeld is nog helemaal niet weg. Sterker, ik denk dat de onvrede over de regering en Poetin, die ik in mijn boek uitgebreid beschrijf, nu sterker is dan ik dacht.

Vlak voor de presidentsverkiezingen, na het uitkomen van mijn boek, zijn er hele grote demonstraties geweest. Daarna, een dag voor de inauguratie van Poetin vond de Mars van de Miljoenen plaats en daar waren zo'n zestigduizend, zeventigduizend man bij aanwezig. Vervolgens is er een soort Occupy-beweging geweest, dat was letterlijk bij mij om de hoek, met daarbij wat burgerbewegingen bestaande uit een deel van de intelligentsia van Rusland. Ik merk dat de harde kern gemobiliseerd en blijvend is. Dat is heel interessant.'

Onvrede over de overheid

'De overheid blijft natuurlijk ook aanleiding geven tot onvrede. De recente overstromingen in de Koebanregio laten dat duidelijk zien. Er volstrekt zich daar niet alleen een natuurramp, het wordt ook opnieuw duidelijk hoe slecht de overheid mensen waarschuwt. Daarbij schijnen er reservoirs open te zijn gezet, waardoor de situatie alleen maar verslechterde.'

Het zijn verhalen over Rusland die in haar boek ook terugkomen. Hekster interviewde veel mensen, de weerslag van deze persoonlijke verhalen maken de verhouding tussen de gemiddelde Rus en hun president inzichtelijk. Als correspondent en journalist koos Hekster de geïnterviewden zorgvuldig uit. Een voorbeeld hiervan is de politiemajoor, waarvan het YouTube-filmpje een internethit werd. Uit het boek:

'Terwijl hij recht de camera in keek, vertelde de politiemajoor in uniform dat hij tien jaar voor zijn vaderland gewerkt had, en in die tijd van twee echtgenotes gescheiden was. Zij trokken zijn onregelmatige diensten, waar hij driehonderd euro per maand voor kreeg, niet langer. Iedereen beseft dat je via omkoping de rest verdient, zei Dymovski. Hij vertelde dat hij niet meer in staat was te werken omdat hij last had van zijn arm. Maar van zijn baas mocht hij niet met ziekteverlof omdat het aantal misdaden dat werd opgelost omlaag gegaan was. Aan zieke agenten hadden ze in het korps geen behoefte, had hij te horen gekregen. Ziekte betekende ontslag. Hij had echt geprobeerd in zijn eentje, in zijn woonplaats Novorossiisk in het zuiden van Rusland, de belabberde werkomstandigheden tegen te gaan, maar was tot het besef gekomen dat hij alleen volstrekt kansloos was. Vandaar zijn oproep tot Poetin:

[...] Vladimir Vladimirovitsj, ik richt me tot u. U zegt dat corruptie niet alleen een misdaad is, maar dat het iets is om ons voor te schamen. Maar zo werkt het niet. Ik heb mijn baas in Novorossiisk verteld dat er corrupte agenten in ons korps zitten. Hij antwoordde: "Dat is niet op te lossen, dat zit in onze mentaliteit." Ik ben niet bang om mijn baan kwijt te raken. Ik ben Aleksej Aleksandrovitsj Dymovski [...] ik ben politiemajoor. Ik zal mijn baan verliezen, maar ik hoop dat anderen dit horen die zo niet verder willen. Laten we allemaal opstaan en zeggen dat we hier niet langer aan meewerken. Begrijp me niet verkeerd. Ik hou van mijn werk, maar ik kan er niet meer tegen. Ik wil niet langer misdaden oplossen die niet bestaan, ik wil niet langer onschuldige mensen opsluiten. Dank u, collega-politiemannen, dank u, Vladimir Vladimirovitsj.

Het filmpje werd een sensatie.'

Hekster: 'Ik heb natuurlijk niet zomaar deze mensen gekozen. Mijn selectiecriterium was dat de geïnterviewden allemaal in het nieuws zijn geweest in de periode dat ik er zat. Zij zijn allemaal een korte periode op komen duiken en zakten daarna vaak weer ver weg. Het zijn allemaal mensen die expliciet staan voor een verhaal, en ze hebben allemaal iets aan de kaak gesteld waarna ze het slachtoffer van de overheid zijn geworden, of door diezelfde overheid voor het karretje zijn gespannen.'

Voor en tegen

Rusland komt over als een bijzonder gecompliceerd land, waar niets is wat het lijkt. Hoe betrouwbaar zijn Heksters informanten?

'Ach, over betrouwbaarheid... Deze verhalen hoor je overal, ik had net zo goed naar de buurman kunnen gaan, want iedereen heeft wel iets soortgelijks meegemaakt. Aan beide kanten overigens hoor, want er is natuurlijk ook een grote groep mensen die Poetin steunt. Denk bijvoorbeeld aan het meisje van de jonge garde van Poetin, dat ook een verhaal vertelt dat je veel vaker tegenkomt.'

Hekster doelt op Aljona Arsjinova, die ze tegenkwam bij een pro-Poetin demonstratie:

'"Ik ben de dochter van een militair. Voor mij is het onbegrijpelijk dat jonge mensen hen niet meer kennen. Ze gaven hun leven voor ons en lijken volkomen vergeten. Schande." Aljona Arsjinova, zesentwintig, is een van de coördinatoren van de Jonge Garde. Na de verkiezingen van december wordt ze lid van het parlement, uiteraard voor de partij van haar held Vladimir Poetin. Met haar perfect opgemaakte gezicht, eindeloos lange benen en felblauwe ogen oogt ze als een model. Dat effect wordt nog versterkt door haar zwarte Armani-jas en Mulberry-tas die ze achteloos naast zich op tafel zet. Ze bestelt een koffie verkeerd "in een stenen kop, niet in een glas". Als de serveerster even later aan komt lopen met de gevraagde bestelling in een glas krijgt ze de wind van voren. Waar Nemtsov geassocieerd wordt met het Rusland uit de jaren negentig, staat Arsjinova voor het Rusland van de eenentwintigste eeuw zoals het Kremlin dat graag ziet: zelfverzekerd en patriottisch.

'Je kunt mensen spreken die voor Poetin zijn en mensen die tegen Poetin zijn, maar echt hoor- en wederhoor toepassen is bijzonder moeilijk. Dat geeft ook niet zo, want in mijn boek staan geen omstreden feiten, het zet veel meer een beeld neer. Wat de overheid vindt van de verhalen die ik vertel, is overigens ook niet zo interessant.'

Feiten en geruchten

Positief zal de overheid er in ieder geval niet over zijn, aangezien de meeste verhalen niet goed uitpakken voor Poetin. Ik moet onwillekeurig denken aan het verhaal van Natalja Vasiljeva, een assistent bij de rechtbank:

'Een paar maanden later klapt Natalja Vasiljeva uit de school. Het is februari 2011 en de assistent van de rechter in het Chodorkovski-proces heeft geen zin meer om haar mond te houden. "Viktor Danilkin heeft geen letter van het vonnis zelf geschreven," zegt ze in ettelijke interviews. "Het is van de hand van de Moskouse stadsrechtbank." Als bewijs voor haar stelling laat ze een elektronische versie zien van de uitspraak waarin duidelijk zichtbaar is dat er door anderen dan Danilkin in gewerkt is, wat helemaal niet mag. Het is alsof er een kleine bom ontploft. De officiële instanties weten niet hoe snel ze Vasiljeva terecht moeten wijzen. Rechter Danilkin dreigt meteen met een proces wegens smaad, een woordvoerster van de rechtbank ontkent de beschuldigingen in alle toonaarden. Maar de test met de leugendetector die Natalja Vasiljeva vrijwillig ondergaat, suggereert dat ze de waarheid spreekt. Niemand heeft haar gevraagd met haar uitspraken naar buiten te komen; ze is er niet voor betaald. Het was haar eigen initiatief.'

Heeft Hekster dan nooit getwijfeld aan de geloofwaardigheid van zo'n verhaal?

'Nee. Natuurlijk zullen sommige verhalen ietwat aangedikt verteld zijn, maar aan de kern van zo'n verhaal doet het niets af. Natalja is ontslagen, dat is een feit. Natalja heeft een leugendetectortest moeten ondergaan, dat is een feit. Natalja wordt nergens meer aangenomen, dat is een feit. Of zij het dan iets dramatischer laat klinken dan het misschien is, is niet zo belangrijk.'

Hekster denkt na en vervolgt:

'Kijk, natuurlijk heb ik me deze vragen ook zelf veel gesteld, want een van de moeilijke dingen van journalistiek bedrijven in Rusland is dat je de feiten vaak niet kunt checken. Wat de overheid beweert is vaak zelfs niet waar. En dat levert geruchten op en al die geruchten versterken elkaar, zowel aan de kant van Poetin als aan de kant van de oppositie.

Wat ik daarom in mijn boek gedaan heb is elk hoofdstuk beginnen met een werkelijkheid van Poetin en daarna een andere werkelijkheid van een Russische inwoner. Het fascinerende daaraan is dat die werkelijkheden zo ver uit elkaar liggen dat ze niet allebei waar kunnen zijn en dat er zo'n kloof is tussen overheid en burger.'

Journalisten, correspondenten, helden

Maar overheid en burger wantrouwen elkaar ook. Er zijn veel verhalen van dissidenten die in Rusland keihard werden aangepakt en ook Hekster kon zich daar niet aan onttrekken. In het boek schrijft Hekster dat ze een reportage had gemaakt over de schok die door het land ging nadat gerespecteerd journalist Oleg Kasjin op de intensive care terechtkwam. Toen ze na afloop van dat item naar huis liep keek ze toch een paar keer extra keer om. Maar dat waren incidenten voor een bcorrespondent, zo stelt ze.

'Het mag duidelijk zijn: de veiligheidsdienst is in Rusland aan de macht. Er zitten in het boek veel verhalen over journalisten en diplomaten die werden afgeluisterd, dat hoort heel erg bij Rusland.

Tegelijkertijd maakten we er in mijn vriendenkring veel grappen over. Mijn telefoon viel dan uit en mijn vrienden vroegen dan, alsof ze tegen de veiligheidsdienst praatten, of ze alles goed hadden gehoord. Je bent er op ingesteld maar ik heb, dat zeg ik ook in het boek, mij er verder niet door laten tegenhouden, maar niet omdat ik een held ben.'

Hekster hoefde dan ook geen held te zijn.

'Ik las op internet in een recensie dat ik niet all the way ging en in Rusland de confrontatie niet aanging. Zo zou ik bang zijn om een politieagent aan te spreken, uit angst voor wat er kan gebeuren. Dat vind ik eerlijk gezegd wat makkelijk gesteld. Wat ik daar heb gedaan is het klimaat in het land schetsen, niet bijvoorbeeld de corruptie onderzoeken. Er zijn zat Russische collega's die dat doen, zij zijn de helden die er problemen mee krijgen en dat soms met de dood bekopen.

Ik kan daar wel rotzooi op mijn hals gaan halen, maar waarom zou ik dat doen? Rusland is totaal niet geïnteresseerd in de publieke opinie in Nederland, en voor mijn werk waren er andere items die interessant zijn. Ik bevond me dus eigenlijk in een luxepositie omdat ik redelijk kon doen wat ik wilde.'

Gold dat ook voor Tsjetsjenië?

'Ja, maar het is wel dat zo dat bij de interviews die ik heb afgenomen in Tsjetsjenië of Dagestan het gevaarlijk kon zijn voor de mensen met wie ik praatte. Een jongen in Wit-Rusland die ik voor Nieuwsuur heb geïnterviewd aan de vooravond van de verkiezingen van Loekasjenko, is een paar uur daarna opgepakt en die zit nu nog steeds vast. Iemand van de geheime dienst luisterde mee bij ons gesprek. Die week was hij al twee keer eerder opgepakt. Dat is heftig.'