Leesfragment: Imagine

1 juni verschijnt Imagine: hoe creativiteit werkt van Jonah Lehrer (vertaald door Robert Vernooy). Wij publiceren vanavond het derde gedeelte van zijn eerste hoofdstuk voor. Eerder toonden we al een video waarin Lehrer praat over zijn nieuwe boek.

Wist u dat de kleur blauw u kan helpen uw creatieve output te verdubbelen, maar dat brainstormsessies juist géén nieuwe creativiteit opleveren? En dat Bob Dylan zijn beste nummers schreef in een periode dat hij eigenlijk wilde stoppen als muzikant?

In Imagine: hoe creativiteit werkt schrijft Jonah Lehrer over hoe nieuwe ideeën ontstaan. Hij baseert zich hierbij op recent neurologisch en psychologisch onderzoek. Het levert verrassende conclusies op: creativiteit is niet een talent van uitverkorenen en komt ook niet uit het niets. Het is een combinatie van denkprocessen die we allemaal kunnen leren gebruiken. Imagine is een sprankelend boek dat u helpt creativiteit te begrijpen en zelf creatiever te worden.

Hoofdstuk 1

De hersenen van Bob Dylan

3.

Het kostte een paar dagen om te wennen aan de stilte van Woodstock. Dylan ging immers recht van een uitzinnige rock- ’n-roll-tour naar een afgelegen landelijk hutje. Plotseling was hij alleen, met niets meer dan een schrijfschrift. En toen ontstond de behoefte om dit schrijfschrift te vullen – Dylan was verlost van zijn creatieve writer’s block. Voor het eerst in jaren hoefde hij zich niet meer druk te maken om zijn volgende lied. Dylan vertelde aan zijn manager dat hij een roman ging schrijven.
Maar toen, net toen Dylan het meest vastbesloten was om op te houden met het schrijven van songs, kwam er een vreemd gevoel over hem. ‘Het is moeilijk te beschrijven,’ zo herinnerde hij zich later. ‘Het is gewoon het gevoel dat je iets te zeggen hebt.’ Alleen in het afgelegen huisje, zonder afleidingen of verplichtingen, voelde Dylan de kriebel van ongeschreven woorden, het jeuken van regels die opgeschreven moesten worden. En dus pakte hij een potlood en wat losse vellen ongelinieerd papier en begon hij te componeren. Toen Dylan eenmaal begon, bleef zijn hand een paar uur lang doorschrijven. ‘Ik schreef een song, een verhaal, een lang uitbraaksel, van twintig pagina’s,’ aldus Dylan. ‘Ik had nog nooit zoiets geschreven en opeens bedacht ik dat dit was wat ik moest doen.’
Braaksel is hier het sleutelwoord. Dylan beschreef, met de hem kenmerkende levendigheid, de onbeheersbare roes van een creatief inzicht, die onstuitbare stortvloed aan associaties. ‘Ik weet niet waar mijn songs vandaan komen,’ zei Dylan in een interview uit 1966. ‘Het is alsof een song geschreven wordt door een geest, die je de song geeft en dan verdwijnt. Je weet niet wat het betekent.’ Toen de geest eenmaal kwam, wilde Dylan alleen maar plaatsmaken.
De song die Dylan in Woodstock begon te schrijven begint als het cliché van een kinderverhaal – ‘Er was eens’ –, maar dit was geen sprookje. Dylan had geen idee waar dit verhaal heen ging of hoe het zou aflopen. En dus besloot hij zijn verbeelding blindelings te volgen, terwijl de geest hem van het ene suggestieve beeld naar het andere leidde:

Once upon a time you dressed so fine
You threw the bums a dime in your prime, didn’t you?
People call, say, ‘Beware doll, you’re bound to fall’
You thought they were all kiddin’ you

Er was eens een tijd dat je zo mooi gekleed ging
je was op je top en stopte elke bedelaar iets toe, niet dan?
De mensen zeiden: ‘Pas maar op schat, dit moet wel misgaan’
Jij dacht dat ze allemaal een geintje maakten.

Wat betekenen deze woorden? Wat probeert Dylan ons te vertellen? De song is een boze preek – de poëziecriticus Christopher Ricks noemt het een ‘antiliefdesliedje’ –, maar op wie is Dylan zo boos? Op deze vragen zijn natuurlijk geen makkelijke antwoorden. Dit was de opwindende ontdekking die Dylans carrière redde: hij kon sterke teksten schrijven, vol mogelijkheden, zonder precies te weten wat die mogelijkheden waren. Dat hoefde hij niet te weten. Hij hoefde alleen maar te vertrouwen op de geest.
Dit was een ontstellend rare manier om een popsong te maken. Toentertijd waren er grofweg twee manieren waarop een song geschreven werd. De eerste was de manier die Bob Dylan probeerde te ontvluchten: serieuze teksten over een serieus onderwerp componeren. Men moest over het onrecht van een gebroken hart zingen, en omslachtige teksten scanderen op een magere melodie. Er kon gebruikgemaakt worden van een akoestische gitaar en een harmonica, maar niet veel meer dan dat.
De tweede manier was absoluut het tegenovergestelde. In plaats van zich te wentelen in melancholie en complexiteit, kon men de cynische genieën van Tin Pan Alley nadoen en een onweerstaanbare rijmelarij met grootse akkoorden componeren. Neem bijvoorbeeld deze nummer 1-hit uit 1965, ‘I Can’t Help Myself’, die beroemd is geworden door The Four Tops:

Sugarpie, honeybunch
You know that I love you

Liefje, schatje
je weet dat ik van je hou

Deze teksten zijn bewust glashelder. Zodra het eerste couplet gezongen is, weet de luisteraar precies wat voor song het gaat worden. (In dit opzicht weken deze songs niet zo sterk af van de sobere folksongs.) Die voorspelbaarheid was precies wat Dylan wilde vermijden: hij had een hekel aan de clichématige beperkingen van popmuziek. En dit is precies waarom dat ‘brakend’ schrijven zo belangrijk was: Dylan realiseerde zich plotseling dat het mogelijk was om vaagheid te vieren, om teksten te schrijven die geen betekenis hoeven te hebben, die bestaan buiten de klassen van fm-radio. Hij zou later zeggen dat dit zijn eerste ‘volledig vrije song was […] mijn grote opening.’
Maar wat ging er voor hem open? Achteraf kunnen we zien dat deze compositie – het zou de eerste single op Highway 61 Revisited worden – het Dylan voor het eerst mogelijk maakte om zijn verschillende invloeden volledig tot uiting te brengen. In deze meerduidige teksten kunnen we horen hoe zijn geestelijke mixer werkt en hoe hij moeiteloos flarden van Arthur Rimbaud, Fellini, Bertolt Brecht en Robert Johnson met elkaar vermengde. Er is wat Delta Blues en ‘La Bamba’ maar ook heel wat Beatpoëzie, Ledbetter en de Beatles. De song is modernistisch en premodern, avant-garde en country-and-western.
Wat Dylan deed, en daarom is hij Bob Dylan, was de vreemde draad vinden die deze verschillende stemmen met elkaar verbond. In die heftige eerste minuten dat hij aan het schrijven sloeg vond zijn rechterhersenhelft een manier om iets nieuws te maken uit deze reeks strijdige invloeden en bracht hij ze bijeen in een pakkende song. Hij wist nog niet wat hij aan het doen was – de geest had nog steeds de controle – maar hij voelde de opwinding van een inzicht, de subliminale siddering van iets nieuws. (‘Ik geloof niet dat een song als “Rolling Stone” op een andere manier had kunnen worden geschreven,’ zei Dylan nadrukkelijk. ‘Je kunt niet gaan zitten en dat welbewust opschrijven… Wat wil je, er een schema voor maken?’) En dan, als Dylan bij het refrein komt – en hij weet dat dit het refrein is zodra hij het opschrijft –, wordt de intuïtieve kracht van de song duidelijk:

How does it feel
To be without a home
Like a complete unknown
Like a rolling stone?

Hoe is het
om geen huis te hebben
als een volslagen onbekende
als een zwerfsteen?

De week daarop, op 15 juni 1965, nam Dylan zijn pak papier mee naar de kleinbehuisde Studio A bij Columbia Records in New York City. Na slechts vier opnames – de musici begonnen hun partijen net een beetje door te krijgen – werd er een acetaatplaat gemaakt van ‘Like a Rolling Stone’. Deze zes minuten rauwe muziek zouden een revolutie teweegbrengen in de rock-’n-roll. Zo zou Bruce Springsteen het moment waarop hij de single op de radio hoorde later beschrijven als een van de belangrijkste momenten van zijn leven. Zelfs John Lennon had groot respect voor het kunststuk.

De constante behoefte aan inzichten heeft het creatieve proces vormgegeven. Deze radicale doorbraken zijn zo waardevol dat we tradities en rituelen hebben uitgevonden om de waarschijnlijkheid van een openbaring te verhogen, zodat we beter de verre associaties van de rechterhersenhelft kunnen horen. Zo verlaten dichters zich op literaire vormen met strikte vormeisen, zoals haiku’s en sonnetten. Op het eerste gezicht lijkt deze schrijfmethode nogal onzinnig, omdat zij de creativiteit in de weg lijkt te staan. In plaats van vrijelijk te componeren, werken dichters zichzelf tegen door structurele beperkingen.
Maar daar gaat het juist om. Als dichters niet door de vorm worden tegengewerkt, als ze niet gedwongen worden om voorbij de meest voor de hand liggende associaties te kijken, zullen ze nooit een oorspronkelijke versregel bedenken. Dan zullen ze blijven steken in clichés en conventies, met voorspelbare adjectieven en slaapverwekkende werkwoorden. Daarom zijn versvormen zo belangrijk: wanneer een dichter een rijmwoord met precies drie lettergrepen moet vinden, of een adjectief dat in het jambische schema past, ontdekt hij uiteindelijk allerlei onverwachte relaties: de moeilijkheid van de taak versnelt het inzichtproces. Kijk eens naar de keuze van het werkwoord in de tweede strofe van Dylans ‘Like a Rolling Stone’, waar hij een van de meest gedenkwaardige regels in de song uitspreekt:

You’ve gone to the finest school all right, Miss Lonely
But you know you only used to get juiced in it

Je bent dan wel naar de beste school gegaan, Juf Eenzaam,
Maar je weet dat je er alleen maar in zwelgde

‘Juiced in it’? Het is een ongelooflijk effectieve frase, ook al hebben we geen idee wat hij betekent. Pas in het volgende couplet wordt de noodzaak van dat ‘juiced’ duidelijk:

And nobody has ever taught you how to live on the street
And now you find out you’re gonne have to get used to it

En niemand heeft je ooit geleerd hoe je op straat moet leven
En nu kom je erachter dat je eraan zult moeten wennen

Dylan gebruikt het verrassende woord omdat het rijmt op ‘used to it’, de sarcastische zinsnede die de strofe zijn letterlijke betekenis geeft. Niettemin is het vernieuwende gebruik van ‘juice’ als werkwoord een van die dichterlijke uitdrukkingen die ‘Like a Rolling Stone’ zo buitengewoon maken. Het is een schoolvoorbeeld van hoe de verbeelding wordt ontketend door beperkingen. We vinden onze vrijheid door ons vast te leggen.
Het verhaal van ‘Like a Rolling Stone’ is een verhaal van creatief inzicht. De song kwam spontaan tot stand en werd de wereld in gesmeten. In een paar tellen werd een geestelijke blokkade een kunstwerk; een periode van creatieve vertwijfeling maakte plaats voor een aantal van de meest geïnspireerde muziekstukken uit Dylans carrière. In een interview met Playboy uit 1966 stelde Dylan vast wat het effect van de onverwachte doorbraak op zijn muziek was geweest. ‘Afgelopen voorjaar wilde ik het zingen eraan geven. Zoals het ging, was het een heel vervelende situatie… Maar dat veranderde allemaal met “Like a Rolling Stone”: ik maakte me niet langer druk over romans schrijven, of gedichten of wat dan ook. Ik bedoel, nu was er iets waar ik zelf lol in had.’
Waar Dylan lol in had was de vaagheid van de song, het klonk compleet anders dan alles wat er op de radio werd gedraaid. In dat eenzame kleine huisje had hij een manier gevonden om zichzelf volledig uit te drukken, om de kunstfragmenten in zijn hoofd te transformeren tot een geheel nieuwe soort song. Hij schreef niet zomaar een popsingle, hij herschreef de mogelijkheden van muziek.

© 2012 Jonah Lehrer
© 2012 Nederlandse vertaling Robert Vernooy
© Uitgeverij Business Contact, Amsterdam