De eerste zin van A.B. Yehoshua's Vriendschappelijk vuur, vertaald door Hilde Pach

05 februari 2011

'Roeach' betekent 'wind' in het Hebreeuws maar ook 'geest', en 'roeach refaïem' is de geest van de doden. In een pas opgeleverde flat in Tel Aviv veroorzaakt de wind zo veel gehuil en gefluit, dat Amots Jaäri, de ontwerper van de liften, het probleem zo spoedig mogelijk moet zien te verhelpen. Het is de week van Chanoeka, het joodse lichtjesfeest, maar het is geen makkelijke week voor Amots. Hij jakkert van de flat naar zijn bedrijf, naar het gezin van zijn zoon, naar zijn kleinkinderen en naar zijn vader. En dan is ook zijn vrouw Daniëlla er niet, zijn steun en toeverlaat, van wie hij zielsveel houdt. Hilde Pach vertaalde A.B. Yehoshua's Esj jedidoetiet als Vriendschappelijk vuur en we vroegen haar haar vertaling toe te lichten.

Zo, Jaäri houdt zijn vrouw stevig vast, hier moeten we afscheid nemen, en met angst in het hart overhandigt hij haar haar paspoort, maar pas nadat hij zich er nogmaals van heeft vergewist dat er niets ontbreekt aan alles wat in het mapje gepropt zit: de instapkaart voor de aansluitende vlucht, het ticket voor de reis terug naar Israël en de ziektekostenverzekering, met twee bloeddrukverlagende pilletjes eraan bevestigd.

Een zin die staat, en die al meteen duidelijk maakt waarom het gaat in het boek. Een vrouw gaat op reis, haar man durft haar nauwelijks te laten gaan en doet al het mogelijke om haar te beschermen. Intussen is hij minstens zo afhankelijk van haar als zij van hem. Over de onderlinge afhankelijkheid van man en vrouw gaat het boek, en over familiebanden, die, hoe verstikkend soms ook, van levensbelang zijn.

Yehoshua stopt graag zoveel mogelijk informatie in één zin, met veel bepalingen en bijzinnen. Op wonderbaarlijke wijze levert dat toch een leesbaar geheel op. Een boek van Yehoshua leest altijd prettig: ondanks de serieuze onderwerpen die hij vaak aansnijdt, heeft zijn schrijfstijl iets lichts. Pas als je hem gaat vertalen, merk je hoe gecompliceerd de zinnen vaak in elkaar zitten. Het is niet eenvoudig om dat getrouw te vertalen en toch de luchtige toon te behouden.

In deze zin valt het nog mee. De eerste zinsnede is een constructie die Yehoshua graag gebruikt. Letterlijk staat er: ‘Zo, grijpt Jaäri zijn vrouw stevig vast’, alsof de spreker zijn vrouw vastgrijpt door het uitspreken van het woord ‘zo’. Soms laat ik een dergelijke constructie staan, maar over het algemeen is er dan wel een meelezer of persklaarmaker die erover struikelt. In het Nederlands klinkt het ook vreemder dan in het Hebreeuws, daarom heb ik hier de volgorde toch maar aangepast. En waarom ik eigenlijk voor ‘houdt … vast’ heb gekozen in plaats van ‘grijpt … vast’, dat weet ik niet meer.

Over ‘met angst in het hart’ kan ook getwijfeld worden. Letterlijk staat er ‘met een hartenklop’. Het is een enigszins plechtstatige uitdrukking die vaak ‘met gewetenswroeging’ betekent. Uit het vervolg blijkt wel dat Jaäri zich afvraagt of hij niet beter toch met zijn vrouw mee had kunnen gaan naar Afrika, hoewel zij dat zelf niet wilde. Hij voelt daarover nu eens een soort spijt, maar dan weer vindt hij het juist goed zo. Hoe dan ook is ‘gewetenswroeging’ veel te sterk en te eenduidig. Ik heb daarom voor een misschien iets minder voorkomende maar ook bestaande betekenis gekozen: ‘angst’, ‘ongerustheid’, en omdat het geen alledaagse uitdrukking is, is het ‘met angst in het hart’ geworden. Vertalen is ook interpreteren, en keuzes maken.

Opvallend is nog het laatste gedeelte van de zin. Die luidt letterlijk: ‘en de ziektekostenverzekering, met twee bloeddrukverlagende pilletjes eraan bevestigd’. Eigenlijk neemt de vrouw natuurlijk niet de verzekering mee, maar het polisblad, of het verzekeringspasje. Maar als het niet al te gek wordt, handhaaf ik toch liever een enigszins onzorgvuldige formulering van de auteur dan dat ik op eigen houtje aan het verbeteren sla. Je moet je als vertaler altijd hoeden voor de neiging om het mooier te maken dan het is.

In het algemeen is het vinden van de juiste toon bij Yehoshua een kwestie van bijslijpen, een woordje toevoegen, een woordje weglaten, de zinsconstructie een klein beetje aanpassen, maar vooral ook weer niet te veel: het moet wel Yehoshua blijven!

Hilde Pach vertaalde eerder onder meer werk van Amos Oz en David Grossman. Bij haar vertaling van de eerste zin van Assaf Gavrons Krokodil van de aanslagen schreef ze eerder een toelichting op Athenaeum.nl.