De eerste zin van De laatste Griek door Aris Fioretos, vertaald door Hans Westin

’Kostas Kezdoglou dog den 6 februari i år på lasarettet i Lund. Ett liv tillbringat med röda Prince tog ut sin rätt.’
’Kostas Kezdoglou stierf op 6 februari van dit jaar in het ziekenhuis van Lund. Een leven doorgebracht met sigaretten van het Deense merk Prince had zijn tol geëist.’

Deze vertaling was een bijzondere ervaring. Na jaren technisch vertaalwerk met mijn moedertaal Zweeds als doeltaal, werd ik door Querido gevraagd om in de andere richting een roman te vertalen. Deze vraag had ik te danken aan een kennis, bekroond vertaalster Bertie van der Meij, die ook als mentor bij het project heeft opgetreden (Bertie, bedankt!).

De ongebruikelijke vertaalrichting bleek zowel voor- als nadelen te hebben. Normaal gesproken zal een vertaler zich eerst verdiepen in de plaatselijke en culturele achtergronden van het verhaal. Omdat ik zelf in het Zweden van de jaren zestig ben opgegroeid, was het voor mij juist andersom: het project werd een sentimental journey naar mijn eigen verleden. Ik herinner me als de dag van gisteren hoe de eerste gastarbeiders in onze provincieplaats arriveerden, eerst uit Joegoslavie en later uit Griekenland. Een paar jaar later ben ik zelf naar het buitenland verhuisd en heb ik aan den lijve ondervonden hoe het is om in een nieuwe cultuur te belanden. De persoon Jannis was daardoor voor mij dubbel herkenbaar, als herinnering en als lotgenoot.

Terwijl het doorgronden van de brontekst voor mij dus als vanzelf ging, was het des te meer een uitdaging om de impliciete achtergronden van het verhaal voor de Nederlandse lezer te ontsluiten. Een voorbeeld hiervan is direct in de bovenstaande openingszinnen te vinden.

De eerste zin ligt redelijk voor de hand, al heb ik even geaarzeld of het ‘ziekenhuis’ misschien geen ‘hospitaal’ moest zijn. Maar bij de tweede zin heeft de lezer uitleg nodig. Letterlijk staat er: ‘Een leven doorgebracht met rode Prince had zijn tol geëist.’ Wat een rode Prince is, zal een Zweedse lezer onmiddelijk weten, een Nederlander waarschijnlijk niet. Daar heb ik om mee te beginnen “sigaretten van het merk Prince” van gemaakt. Maar daarmee was ik er nog niet.

Deze sigaretten zullen gaandeweg het verhaal, net als talloze andere details in dit strak gecomponeerde boek, een eigen leven gaan leiden en een haast mythische betekenis krijgen. Regelmatig wordt een sigaret aangeduid als een ‘Deense prins’, terwijl de roker, Kostas, steeds sterkere trekken van Hamlet begint te vertonen. Daarom heb ik direct in de inleiding de informatie ‘Deens’ er alvast aan toegevoegd. De specificatie ‘rode’ Prince, oftewel de zware soort, anders dan de gele (light) of groene Prince (menthol), heb ik daarbij weggelaten. Dat detail speelt in het verdere verhaal geen rol en wordt in het Zweeds voornamelijk vermeld om ritme in de zin te brengen. In de vertaalde zin zou het overbodige ballast worden. Genoeg is genoeg.

Een andere kwestie was het gebroken Zweeds van de hoofdpersoon. De auteur, zelf in Zweden geboren met een Griekse vader, maakt er geen karikatuur van, maar laat het Zweeds van Jannis wel met een duidelijk accent klinken. Dit uit zich vaak in de zinsbouw: ‘Deze handen zij zullen...’, ‘Hij misschien is niet dom.’ Dergelijke taalfouten heb ik rechtstreeks kunnen overnemen, de vergissingen zijn uit het Grieks afkomstig en zullen zich in het Nederlands op dezelfde manier uiten als in het Zweeds. Lastiger wordt het wanneer een Griekse manier van uitspreken wordt nagebootst, zoals in dit gesprek met de verloofde van Jannis:

‘När vi kom hem sade han: ’Det gladde mig micket.’ Jannis sade alltid micket. Han hade svårt med y. Jag vet inte varför, men många greker verkar ha det.’
’Toen we thuiskwamen zei hij: “Ik vond het geel leuk.” Jannis zei vaak geel in plaats van heel. Hij haalde steeds de h en de g door elkaar. Ik weet niet waarom, maar dat schijnen veel Grieken te hebben.’

In het Zweeds gaat het hier om het woord mycket (‘veel’ of, zoals in dit geval, ‘zeer’), waarbij de Zweedse klank die bij de letter y hoort voor de meeste buitenlanders vrijwel onuitspreekbaar is. Ik had dus een Nederlands woord nodig met een geschikte betekenis, waarvan het aannemelijk is dat een Griek het verkeerd zou uitspreken. Om dit te vinden heb ik een plaatselijk Grieks restaurant bezocht en speciaal op het Nederlands van het personeel gelet. Naast alle verraderlijke tweeklanken, zoals in ‘ei met ui’, bleek vooral de h problemen voor een Griekse keel op te leveren. Daarmee had ik mijn woord gevonden en hoefde ik alleen nog de uitleg aan de taalfout aan te passen.

Het is een boeiend en bevredigend project geweest. Ik hoop dat u aan het lezen ervan net zoveel plezier zult beleven als ik aan het vertalen.

Hans Westin is vertaler Nederlands-Zweeds en Zweeds-Nederlands. Hij vertaalde eerder voornamelijk technische en commerciële teksten.