De eerste alinea van Ismail Kadare's Een noodlottig diner, vertaald door Roel Schuyt

Een noodlottig diner behoort tot die werken van Kadare die de lezer een combinatie bieden van amusement, spanning, mystiek en mysterie, en een in literair vorm gegoten stuk geschiedkundig en politiek onderricht. Tegelijk gunt het ons een blik in de gefrustreerde, en daardoor juist zo ambitieuze ziel van een onderzoeksrechter in de beginperiode van de communistische dictatuur, die in veel opzichten nog grimmiger bleek dan de Italiaanse en Duitse bezetting daarvoor. En daarvan zullen de twee hieronder genoemde heren Gurameto, en wel naar aanleiding van een diner met een Duitse officier in 1943, tien jaar later, als Stalin overlijdt, het slachtoffer worden. Het boek begint met deze alinea:

Asnjë shenjë smire nuk ishte shfaqur kurrë midis doktor Gurametos së madh dhe doktor Gurametos së vogël. Ndonëse me të njëjtin mbiemër, nuk kishin pasur kurrfarë lidhjeje fisnore dhe, sikur të mos kishte qenë mjekësia, fatet e tyre, me siguri, nuk do të përkiteshin kurrë e, aq më pak, cilësimet “i madh” dhe “i vogël” nuk do t’i vinin ata në një marrëdhënie që, me siguri, nuk e kishin dashur.
Tussen dokter Gurameto de Grote en dokter Gurameto de Kleine was nooit iets van rivaliteit gebleken. Ze hadden weliswaar dezelfde achternaam, maar er bestond tussen hen geen enkele familieband, en als ze niet beiden de geneeskunde hadden beoefend, was er van enig contact tussen hun levens waarschijnlijk nooit sprake geweest en hadden ze ook nooit de bijnamen ‘de Grote’ en ‘de Kleine’ gekregen, waardoor ze in een relatie tot elkaar werden gebracht die zijzelf vrijwel zeker niet hadden gewild.

Bij het vertalen heb ik het een en ander geherformuleerd. Zo betekent Ndonëse me të njëjtin mbiemër, nuk kishin pasur kurrfarë lidhjeje fisnore letterlijk ‘Hoewel met dezelfde achternaam, hadden ze nimmer enige familieband’, wat ik verving door: ‘Ze hadden weliswaar dezelfde achternaam, maar er bestond tussen hen geen enkele familieband’ Korter en zakelijker was wellicht geweest: ‘… maar ze waren geen familie van elkaar’, maar dat vond ik niet helemaal bij de gehanteerde stijl horen..

Vlak daarna staat …dhe, sikur të mos kishte qenë mjekësia, fatet e tyre, me siguri, nuk do të përkiteshin kurrë,…wat letterlijk betekent: ‘…en als de geneeskunde er niet was geweest, zouden hun lot(sbestemmingen) nooit contact met elkaar hebben gehad’, maar ik koos voor: ‘en als ze niet beiden de geneeskunde hadden beoefend, was er van enig contact tussen hun levens waarschijnlijk nooit sprake geweest’. Het woord fat (overgenomen uit het Latijn) heeft in het Albanees een meervoud. Wij denken bij loten direct aan een loterij, of aan jonge scheuten of twijgen, en van noodlot gebruiken we alleen het enkelvoud. Vandaar de neiging om lot = ‘leven, lotsbestemming’ als een woord zonder meervoudop te vatten en Kadare’s zin in het Nederlands om te bouwen.

De alinea besluit met aq më pak, cilësimet “i madh” dhe “i vogël” nuk do t’i vinin ata në një marrëdhënie që, me siguri, nuk e kishin dashur, ‘meer nog, dan zouden de bijnamen (of: kwalificaties) ‘de grote’ en ‘de kleine’ hen niet in een relatie hebben gebracht die ze zeker nooit hadden gewild’. Als Nederlander zou je je kunnen afvragen: waren die bijnamen dan al eens eerder genoemd? Nee, want het is een eerste alinea. Vandaar de keus voor: ‘en hadden ze ook nooit de bijnamen ... gekregen, ...’ Verder verving ik ‘meer nog’ (voor aq më pak) door ‘en hadden ze ook...’, waarmee de zin doorloopt zonder komma, waarvan in de brontekst overigens vrij veel gebruik wordt gemaakt.

Zakelijk en ingehouden

Kadare’s stijl is doorgaans zakelijk en ingehouden. Zijn zinnen en zinsdelen variëren van een soort ‘bouwelementen’ uit een kastje met kant-en-klare onderdelen, zoals i tha me zë farë të ulët ‘zei hij zachtjes tegen hem / haar’, tot geraffineerde constructies. De beide zinnen in de alinea hierboven, vooral de tweede, behoren tot de laatste categorie, en ze dienen om de artsen kort en krachtig aan de lezer voor te stellen en het boek direct op gang te brengen.

Het is opvallend hoe conventioneel en bescheiden de woordenschat is die Kadare meestal gebruikt. Uit enkele passages in Dossier H weet ik dat hij goed bekend is met het Noord-Albanees van de heldenliederen, terwijl hij in Het donkere jaar de leden van een islamitische strijdgroep een met Turkse woorden doorspekte vorm van Albanees laat spreken (waar in een vertaling overigens weinig van behouden blijft).

Kadare koos wellicht voor een conventioneel lexicon omdat hij het zijn Franse (maar van origine Albanese) vertalers – eerst Jusuf Vrioni, en na diens dood Tedi Papavrami – niet te moeilijk wilde maken. Het was immers vooral via hun vertalingen dat Kadare’s werk in het buitenland bekend werd en ook weer verder werd vertaald.^[1] Het was aan de vertalers zelf om de tekst hier en daar aan de smaak van het lezerspubliek aan te passen. Dat Kadare ervan uitgaat dat zijn werk vooral in vertaling de wereld in zal gaan, mag blijken uit de bestandsnaam die de brontekst van Een noodlottig diner meekreeg: Darka e gabuar final text for translators _albanian. Vertaler, gaat uw gang…

Roel Schuyt is slavist. Hij besloot Albanees te leren om Kadare te vertalen, en tekende voor bijna alle boeken van Kadare in Nederlandse vertaling (maar Het dromenpaleis en De brug met de drie bogen bijvoorbeeld niet). Hij vertaalde verder werk van Danilo Kis, Lojze Kovacic en Dubravka Ugresic.

^[1] Zie ook het artikel 'The Englishing of Kadare' – Notes of a retranslater van David Bellos uit 2005, te vinden bij de Complete Review Quarterly.