De eerste bladzij van Ben Fountain, Billy Lynn en hoe hij de rust overleefde, vert. J.P. v.d. Sterre

The men of Bravo are not cold. It’s a chilly and windwhipped Thanksgiving Day with sleet and freezing rain forecast for late afternoon, but Bravo is nicely blazed on Jack and Cokes thanks to the epic crawl of game-day traffic and the limo’s mini-bar. Five drinks in forty minutes is probably pushing it, but Billy needs some refreshment after the hotel lobby, where a steady stream of grateful citizens trampolined right down the middle of his hangover. There was one man in particular who attached himself to Billy, a pale, spongy Twinkie of a human being crammed into starched blue jeans and fancy cowboy boots. “Was never in the military myself,” the man droned, swaying, gesturing with his giant Starbucks, “but my granddaddy was at Pearl, he told me all the stories,” and the man embarked on a rambling speech about war and God and country as Billy let go, let the words whirl and tumble around his brain

                                             terrRist

                                                                 freedom

                           evil

                                                                 nina leven

                                                            nina leven

                                                                       nina leven

        troops

                                                   currj

                                            support

                                                                            sacrifice

                                                                Bush

        values

God

De Bravo-mannen hebben het niet koud. Het is een kille, door windvlagen geteisterde Thanksgiving Day en voor het eind van de middag worden natte sneeuw en ijsregen voorspeld, maar Bravo heeft lekker de hoogte dankzij de Jack Daniels met cola uit de minibar van de limo en de gigantische slakkengang van het supportersverkeer. Vijf borrels in veertig minuten is waarschijnlijk de goden verzoeken, maar Billy heeft dringend een opkikkertje nodig nadat in de hotellobby een estafette van dankbare burgers boordevol caffeïne midden op de trampoline van zijn kater heeft staan springen. Met name één man klitte vast aan Billy, een bleke, sponzige boterletter van een kerel, in een gesteven spijkerbroek en modieuze cowboylaarzen geperst. ‘Zelf nooit in het leger geweest,’ dreunde de man, zwaaiend met zijn maxibeker koffie, ‘maar mijn opa was erbij in Pearl Harbor, hij heeft me alle verhalen verteld’, en de man begon aan een wijdlopige voordracht over oorlog, God en vaderland, terwijl Billy het opgaf en de woorden door zijn hersenen liet wervelen en tuimelen

                                             terrRisme

                                                                 vrijheid

                           verdorven

                                                                 elfstember

                                                            elfstember

                                                                       elfstember

        tleger

                                                   ruggraat

                                            steun

                                                                            opoffren

                                                                Bush

        waarden

God

Billy Lynn en hoe hij de rust overleefde is de eerste roman van de laatbloeier Ben Fountain. Zonde om alleen de eerste regel te citeren, ik neem de hele eerste bladzij. Grote problemen deden zich bij de vertaling daarvan niet voor. In de eerste alinea eisten alleen een paar realia wat opzoekwerk of fantasie. ‘Freezing rain’ bijvoorbeeld, dat moest ‘ijsregen’ worden, waar ik nog nooit van had gehoord.

Verder begeven we ons vooral op consumptief terrein (er wordt veel ingenomen in dit boek): de Twinkie in de beschrijving van de gespreksgenoot (‘a pale, spongy Twinkie of a human being’) is een Amerikaans verpakt koekje met een romige vulling, aldus Wiki. Dat kennen de doorsnee Nederlander en Vlaming niet, dus daar moest iets anders van worden gebakken. Twee van de verworpen oplossingen: ‘een vale, half gesmolten marsreep’ en ‘een bleke, zompige roomsoes van een kerel’; de uiteindelijk gekozen oplossing, ‘een sponzige boterletter’, is niet helemaal bevredigend, vind ik nu, want het Engels kent ook boterletters: almond pastry letters. ‘Jack and Coke’ zal elke cafébezoeker wel kunnen thuisbrengen, maar het is in de vertaling een beetje verduidelijkt: ‘Jack Daniels [bourbon]  met cola’. ‘Giant Starbucks’ werd een ‘maxibeker koffie’; heeft dezelfde (bij)smaak.

De echte problemen dienden zich in het vervolg van de tekst massaal en huizenhoog aan. De schrijver gaat goochelen met registers, gooit onder meer bargoens, bijbels, sportjargon, economische termen en sms-taal door elkaar. Fountain gebruikt een enorme trucendoos, maar gelukkig steeds op een zinvolle manier. We zien hierboven iets van zijn experimenteerlust in de typografie die illustreert hoe de gespreksthema’s door Billy’s zatte hersenpan zweven: de woorden dwarrelen over de bladzij.

Behalve de typografie valt hier ook de spelling op. Spreektaal vertalen is een hoofdstuk apart. Er zijn geen vaste regels voor maar wel gewoonten; die maken vaak gebruik van de apostrof, maar daar heb ik iets tegen. In plaats van ‘D’r is ’ie’ noteer ik liever ‘Dristie’. Je moet evenwel per geval bekijken wat werkt en wat niet. In bovenstaand fragment had ik voor ‘opofferen’ eerst ‘poffren’, maar dat begrepen de proeflezers niet. In plaats van ‘elfstember’ stond er aanvankelijk ‘naai nilevven’, maar dat is uiteraard gesneuveld omdat niet fraai. ‘Elfstember’ lijkt me daarentegen wel iets om te onthouden. We hebben het meteen ook al in de vertaling van de laatste Amis opgenomen. ‘Currj’ (courage) was eventjes lastig; ‘ruggraat’ lijkt een acceptabel alternatief. Had misschien ‘rugggraat’ moeten worden.

Plastisch zijn in het vervolg vooral Fountains manieren om geluiden weer te geven: een uitgelubberde voetzoeker; een scootmobiel; een gesprek zoals het wordt ervaren door de knetterstonede Billy; vijf drumbands in een stadion, enzovoort, alles krijgt zijn typografische aanpassing. Een van de hoogtepunten is de weergave van het Stars and Stripes in de rust van de footballmatch, die net als de rest van de Nederlandse tekst tevens mag illustreren waarom vertalen zo’n heerlijk vak kan zijn. Hier het begin:

Ohhh-

               oh 

 

Ohhh-oh, ohhh-oh, ohhh-oh, de echo dendert rond in je geblutste hersenholtes, ohhh-oh, alsof je aan de ingang van een grot aarzelend en vol hoop in het donker staat te roepen. Ohhh-oh, is daar iemand? Ohhh-oh, ohhh-oh,ohhh-oh. Die reggaeachtige syncoop, een soort slik, ohhh-oh, pavlovsignaal voor barstende dopaminebommen en over je ruggengraat roetsjende xylofoontrillers. Dan klapt onder je voeten het valluik open

 

                                                   s

                                                     a

                                                        a

                                                           a

                                                              y

 

gevolgd door de redding, het vangnet dat zijn laagste punt bereikt en het jippiejee van een lancering naar de hogere regionen

                                                                                     seeeee???

                                                         youuuu

                                   caaannn

Jan Pieter van der Sterre vertaalde eerder uit het Frans - Albert Camus, Jean Echenoz, Raymond Queneau, Charles Baudelaire - en Engels - Martin Amis, John Banville, Joseph Conrad, Richard Powers, David Foster Wallace.