De eerste zin van Jorge Amado, Gabriela, vertaald door Maartje de Kort

Essa história de amor – por curiosa coincidência, como diria dona Arminda – começou no mesmo dia claro, de sol primaveril, em que o fazendeiro Jesuíno Mendonça matou, a tiros de revólver, dona Sinhazinha Guedes Mendonça, sua esposa, expoente da sociedade local, morena mais para gorda, muito dada às festas de igreja, e o dr. Osmundo Pimentel, cirurgião-dentista chegado a Ilhéus há poucos meses, moço elegante, tirado a poeta.
Deze liefdesgeschiedenis begon – door een opmerkelijk toeval, zoals dona Arminda zou zeggen – op de heldere, zonnige lentedag waarop de fazendeiro Jesuíno Mendonça met revolverschoten een einde maakte aan het leven van zijn echtgenote dona Sinhazinha Guedes Mendonça, een wat gezette, donkerharige vrouw, een prominente verschijning in de plaatselijke society en bij de kerkelijke feesten, en van dr. Osmundo Pimentel, een zwierige jonge tandarts met een dichterlijke inslag, die een paar maanden tevoren naar Ilhéus was gekomen.

Jorge Amado is een groot en rijk verteller, een geestdriftig verteller ook, en hier, in de eerste zin van zijn roman Gabriela, geeft hij meteen goed gas. Vier personages introduceert hij, van wie twee met curriculum vitae, en in een notendop voert hij een compleet drama op. Vertaaltechnisch wordt de zin lastig bij de beschrijving van de twee vermoorde gelieven. Achter beider naam plaatst Amado een sliert kwalificaties. In het Portugees, dat gewend is zijn bijvoeglijk naamwoorden achter het zelfstandig naamwoord te zetten, doen deze twee slierten verhalend aan, zeker niet als de mitrailleursalvo’s die ze in het Nederlands zouden worden.

Om de Nederlandse lezer in dit tweede deel van de zin niet extra te vermoeien, vertaalde ik ‘matou’ niet met ‘doodde’, dat helemaal aan het einde van de zin zou moeten komen, maar met ‘een einde maakte aan het leven van’ – een oplossing die weliswaar veel meer woorden telt maar waarna alle aandacht kan gaan naar wat zich vervolgens aandient.

Dona Sinhazinha Guedes Mendonça krijgt maar liefst vier vrij uitgebreide bijstellingen achter haar naam. Als tegemoetkoming aan een Nederlandse verteltrant plaatste ik de eerste vóór haar naam. De tweede en de vierde voegde ik samen. Bij de derde zat ik met de woordkeuze. ‘Morena’ (‘donker’) slaat in het geval van Sinhazinha vooral op de haarkleur. ‘Brunette’ was een optie, maar dat is een woord waar ik een tamelijk irrationele weerzin tegen heb en dat bovendien hinderlijk zou hebben gerijmd met ‘gezette’.

Om de lezer er na deze eerste reeks aan te herinneren dat we bezig waren met een opsomming, niet van hoedanigheden maar van vermoorde personen, herhaalde ik voor de naam van dona Sinhazinha’s omgelegde minnaar het enigszins ontsierende woordje ‘van’, dat je onder rustiger omstandigheden zou weglaten. De elementen uit de drie bijstellingen van de tweede dode plaatste ik ook weer in voor het Nederlands gebruikelijkere zinsdelen.

Van alle Portugese formuleringen in deze zin die zich aanboden voor een vertaling met een betrekkelijke bijzin – die in het Nederlands heel vaak voor de hand lijkt te liggen – werd uiteindelijk alleen het deelwoord ‘chegado’ uitverkoren. Zo’n constructie met ‘die…’ of ‘dat…’ geeft in een opsomming wat rust maar levert bij overdaad een pingpongeffect op. Een ander ‘die…’ heb ik om deze reden in de drukproeffase nog gewipt: ‘een prominente verschijning in…’ was aanvankelijk: ‘die een prominente rol speelde in…’ De chirurg, tot slot, is uit cirurgião-dentista verdwenen op verzoek van de uitgeverij, omdat de tandarts Osmundo in de rest van het boek uitsluitend ‘dentista’ wordt genoemd.

Maartje de Kort vertaalde eerder werk van José Saramago en J. Rentes de Carvalho.