De eerste zin van Sam Byers, Idiopathie, vertaald door Roos van de Wardt

Comparatively recently, during a family function about which Katherine's mother had used the term three-line whip, but which Katherine's sister had nevertheless somehow avoided, Katherine's mother had shown a table of attendant relatives the photographs she kept in her purse.
Relatief kort geleden, tijdens een familiebijeenkomst waarvoor Katherines moeder de term 'zeer dringend' had gebruikt, maar waar Katherines zus desondanks toch onderuit had weten te komen, had Katherines moeder een tafel vol aanwezige familieleden de foto's laten zien die ze altijd in haar portemonnee had zitten.

Pas bij de allerlaatste revisie van deze geweldige debuutroman van Sam Byers heb ik definitief de knoop doorgehakt over hoe ik de eerste twee woorden zou vertalen. Het eerste waar ik aan moest denken toen ik het boek uit had en terugkeerde naar het begin om me op de vertaling te storten, was namelijk dat het een soort tegenstelling was van 'Once upon a time'. En dat is helemaal in lijn met het boek: het ultieme antisprookje. Ik heb gekeken of er een mogelijkheid was om een draai te geven aan 'Er was eens…' maar dat vond ik toch te veel eigen invulling en dat staat er ook helemaal niet.

Tegelijkertijd vertellen die eerste twee woorden heel veel over hoe er in het boek met tijd wordt omgegaan. Het tijdsverloop is chronologisch, met langere of kortere flashbacks, maar het wordt nooit duidelijk hoeveel tijd er van begin tot eind nou eigenlijk verstrijkt. Ook lijkt dit per personage te verschillen, afwisselend tussen vertragingen en versnellingen totdat ze elkaar uiteindelijk op een dag in een weekend ontmoeten. Bovendien zijn er geen hoofdstukken. Eerst is het verhaal nog duidelijk in delen opgedeeld; Byers verspringt netjes van Katherine naar Daniel naar Nathan en terug naar Katherine om weer van voor af aan te beginnen. Naarmate het boek vordert wordt er echter steeds sneller van personage gewisseld, waarbij Nathan als een soort rustpunt dient zodat je als lezer je gedachten weer even op orde kunt brengen. Tijd blijft echter iets vaags.

Driestemmig

Wat me bij het vertalen van het boek veel hoofdbrekens heeft gekost was het vinden van de juiste toon. In deze eerste zin komt deze nog niet zo naar voren; Katherine is op haar 'Katherinest' in het hier en nu. De drie hoofdpersonen hebben ook allemaal een heel eigen stem en dat is iets om je constant bewust van te zijn zodat stemmen niet in elkaar overlopen, vervlakken of te veel op elkaar lijken. Als ik een simpele verdeling van de toon zou moeten schetsen zou ik zeggen dat Katherine vooral boos is (of eigenlijk woest), vrij vlak en sarcastisch en ze probeert ieder gesprek te domineren, wat haar ook nog heel irritant maakt, maar toch begin je gaandeweg sympathie voor haar te krijgen. De hypochondrische Daniel is ook boos, maar durft dat niet te zijn. Hij wil vooral verstandig zijn, maar zijn redelijkheid komt niet uit de verf waardoor hij zwak en twijfelend overkomt. En dan is daar Nathan, net uit een inrichting, maar de enige 'normale' persoon, lijkt het. Wat hem kenmerkt is dat hij zijn plek in de 'gewone' wereld weer opnieuw moet bepalen en zodoende alles probeert te benoemen.

Veel, en dan nog iets meer

Ook heel typerend is de hoeveelheid (uiteenlopende) informatie die Byers in een zin weet te verwerken. Die eerste zin laat hier slechts een glimp van zien. In het begin heb ik enorm geworsteld met Byers' eindeloze, kronkelende zinnen die uiteindelijk altijd weer terugkwamen waar ze ooit begonnen waren en je zo op een heel natuurlijk manier meenemen in een herinnering of een gedachtestroom, waardoor je plotseling een halve bladzijde verder bent voor de zin afgelopen is. Het Engels lijkt zich daar, zonder nou meteen met grammaticale termen te gaan smijten, soms makkelijker voor lenen dan het Nederlands door bijvoorbeeld het gebruik van 'progressive aspect' (tegenwoordig deelwoord). Deze beperkt de noodzaak voor een overdaad aan voegwoorden of hulpwerkwoorden waardoor zinnen op heel natuurlijke wijze verder kabbelen, of denderen, afhankelijk van de sfeer. Opsplitsten van ogenschijnlijk onmogelijke zinnen was geen optie aangezien het zo'n onmiskenbaar stijlkenmerk is, dat in het origineel ook nog eens heel knap is uitgevoerd. Door steeds weer op zoek te gaan naar de kern van de zin en de rest daar omheen te bouwen is het me volgens mij gelukt om deze stijl ook in het Nederlands te laten werken.

Vorig jaar juni maakte ik met de voorpublicatie voor het eerst kennis met Katherine en ik had toen niet gedacht dat ik ooit op haar gesteld zou raken. Maar het was een feest om het manuscript binnen te krijgen en haar, en de andere personages, te leren kennen en helemaal om het vervolgens te gaan vertalen. Nog steeds kan ik genieten van Byers' prachtige zinnen, de scherpe dialogen en zijn absurde beschrijvingen.

Roos van de Wardt studeerde in 2010 af aan de Master Vertalen van Universiteit Utrecht. Ze heeft o.a. Stephen Chbosky's De belevenissen van een muurbloem (in 2012 verfilmd) en De lantaarn van Deborah Lawrenson vertaald. Momenteel werkt ze samen met Hester Tollenaar aan de vertaling van De boekenapotheek en in november staat ze samen met Sam Byers op het Crossing Border festival in Den Haag en Antwerpen.