De eerste zinnen van Kate Atkinson, Leven na leven

A fug of tobacco smoke and damp clammy air hit her as she entered the cafe. She had come in from the rain and drops of water still trembled like delicate dew on the fir coats of some of the women inside. A regiment of white-aproned waiters rushed around at tempo, serving the needs of the Münchner at leisure – coffee, cake and gossip.
Bij het betreden van het café kwam haar een walm van tabaksrook en vochtige, klamme lucht tegemoet. Ze kwam uit de regen en er beefden nog waterdruppels als tere dauw op de bontjassen van enkele vrouwen binnen. Een regiment kelners in witte voorschoten snelde met een vaartje rond om de Müncheners in hun vrije tijd te voorzien van wat ze nodig hadden: koffie, taart en roddels.

Door deze eerste zinnen zit je meteen midden in een verhaal: je ziet het beeld voor je – maar het vertelt helemaal niets over het boek zelf. Want de gebeurtenis in dit eerste hoofdstuk speelt zich af halverwege de maximale tijdsspanne van het leven van Ursula (de hoofdpersoon, die telkens wanneer ze doodgaat weer opnieuw begint; haar langste leven loopt van 1910 tot 1967), en maakt meteen een eind aan het leven van dat moment.

Dat is vaak het grootste probleem bij het vertalen van niet alleen de eerste zinnen, maar een nieuw boek: het is een sprong in het diepe. Op zich hoeft de taal niet moeilijk te zijn. Deze regels zijn vrij eenvoudig te vertalen, maar je hebt nog geen enkele context. Bij sommige schrijvers, zoals bijvoorbeeld Jenny Diski, vermoed ik dikwijls dat ze het eerste hoofdstuk als laatste schrijven. Het is vaak een knappe samenvatting met subtiele verwijzingen naar het hele boek. Daarom zit er voor een vertaler niets anders op dan gewoon maar te beginnen en dapper doorgaan tot het eind, en dan – net als Ursula, alleen verandert onze tekst gelukkig niet doorlopend – weer opnieuw te beginnen, en nog eens, om alle draadjes van het web met elkaar te verbinden in de hoop dat de lezer ze in zijn haast om het verhaal te volgen toch oppikt. Bij Jenny Diski raad ik mensen dan ook vaak aan het eerste hoofdstuk nog even te herlezen als ze het boek uit hebben.

Dit eerste hoofdstuk van Atkinson begint ontspannen: een gezellig Duits café met lekkere taart. De hoofdpersoon is een vrouw en lijkt Duits te zijn, want ze constateert ogenblikkelijk dat de vrouw die niet meer dan ‘Guten Tag’ tegen haar zegt uit Berlijn komt. Dan staat er even later: ‘“Es regnet,” zei ze om iets te zeggen. “It’s raining.”’ Waarop een ander reageert: ‘“Yes, it’s raining,” zei hij met een zwaar accent.” Hieruit blijkt dat de hoofdpersoon Engels is, en dat kun je als vertaler alleen duidelijk maken door het Engels te laten staan en deze keer juist niet te vertalen. Verder kom je te weten dat haar initialen ubt zijn, dat ze iets heeft gekregen van een zekere Pammy en dat haar vader in de Grote Oorlog een Engelse dienstrevolver had – elementen die allemaal pas veel later duidelijk zullen worden. Maar wie de man met het zware accent is, komen we al te weten als Ursula aan het eind van het korte hoofdstukje het woord Führer gebruikt. Dan lost ze een schot en De duisternis viel in. Een zinnetje dat telkens zal terugkeren en dat blijkt aan te geven dat Ursula sterft om even later weer monter opnieuw te beginnen in 1910.

Zo’n eerste hoofdstuk roept vooral vragen op. Hoe kwam Ursula in Duitsland? En nog wel zo dicht bij Hitler? Wat is ze voor een vrouw? Is ze een geheim agent van mi5? En wat is dit voor een boek: een spionageroman, een oorlogsroman? En door al die vragen word je meegezogen in het denkexperiment van Kate Atkinson hoe het je zou vergaan als je je leven mocht overdoen tot je het goed deed. En dus ga je verder, als vertaler en, hopelijk, als lezer. En zo beland je op bladzij 510 opnieuw in het café in München, alleen ligt er nu sneeuw… Dus is het niet dezelfde gebeurtenis waar het boek mee begint, want dan regent het. Waarom heeft Ursula het twee keer gedaan. Heeft ze gemist? Dat zijn vragen die de lezer zelf mag beantwoorden.

Bij het eigenlijke eerste hoofdstuk van Ursula’s leven(s), haar geboorte, speelt hetzelfde probleem van gebrek aan context. Doordat Ursula telkens opnieuw moet beginnen komt het kopje ‘Sneeuw, 11 februari 1910’ steeds terug. Toch wordt het niet saai doordat Kate Atkinson iedere keer nieuwe informatie toevoegt of de gebeurtenis vanuit het perspectief vertelt van iemand anders (de moeder, de dokter, de kokkin, de keukenhulp en zelfs de kat). Als Ursula’s moeder, Sylvie, de ochtend na de bevalling van de kokkin hoort dat haar zoon de dokter heeft opgehaald, staat er bijvoorbeeld: '"Aha," zei Sylvie, alsof ze ineens iets begreep wat haar had bevreemd.' Dit lees je op bladzij 30, maar je moet wachten tot Ursula aan haar zesde leven is begonnen voor je er op bladzij 181 achter komt wat Sylvie heeft bevreemd. Wie dat wil weten moet maar gaan lezen, en herlezen… Veel plezier. 

Inge Kok vertaalde een grote hoeveelheid boeken vanuit het Engels, van onder anderen Bill Bryson, Jenny Diski, Patricia Highsmith, V.S. Naipaul, Patrick O'Brian en Gail Tsukiyama.