De eerste zin van Matt Greene's Hou je mond en zeg iets, vertaald door Robert Neugarten
06 maart 2014Alex heeft een verhaal. Alleen: hij weet nog niet wélk verhaal. Net als de meeste twaalfjarigen heeft hij het nodige aan zijn hoofd: proefwerken, vriendinnetjes, en, in zijn geval, een obsessie met interpunctie en kwantumfysica. Maar sinds hij een hersenoperatie heeft ondergaan, gedraagt iedereen zich nogal vreemd. Hij krijgt de indruk dat het niet goed gaat met het huwelijk van zijn ouders, en als zijn aartsvijand op school hem ook nog uitnodigt voor zijn verjaardag, besluit hij dat het tijd wordt voor een diepgravend onderzoek. Is Alex moedig genoeg de waarheid onder ogen te zien? Of is het beter als hij zijn kop in het zand steekt? Hou je mond en zeg iets is een briljant, geestig en ontroerend debuut van een nieuw Brits literair talent: een hartverwarmend coming-of-age-verhaal over leven en loslaten. Athenaeum.nl vroeg Robert Neugarten de eerste zin van zijn vertaling toe te lichten.
I can tell my parents are unhappy by the way they smile at waiters.
Ik kan aan de manier waarop ze naar obers glimlachen zien dat mijn ouders ongelukkig zijn.
Zeker, het is een intrigerende openingszin, maar hij laat weinig zien van wat het leuk, interessant en bij vlagen moeilijk maakte om Matt Greene’s Ostrich te vertalen en er Hou je mond en zeg iets van te maken. Natuurlijk, de zin maakt duidelijk dat de ik een geheel eigen kijk op de wereld heeft en interessante verbanden legt. Alex heet hij, en hij is dertien en een tamelijk onbetrouwbare verteller. Niet omdat hij een nare jongen is (verre van zelfs), maar omdat hij lang niet altijd greep heeft op de wereld om hem heen. Hij is ernstig ziek geweest en heeft nog altijd last van epileptische toevallen. En nu is hij ook nog eens tot de overtuiging gekomen dat het huwelijk van zijn ouders op de klippen loopt. Troost vindt hij (maar ook lang niet altijd) bij zijn hamster, een prille relatie met zijn ook nogal getroebleerde klasgenootje Chloe, en ranzige porno, die hij overigens op louter educatieve gronden bekijkt.
Ongeremde stijl
Alex schrijft zijn originele observaties op in een stijl die heel ongeremd is en hier en daar wel iets van stream of consciousness heeft. Dat wilde ik natuurlijk zo laten staan, maar soms moest ik Alex een halt toeroepen en een punt zetten op momenten dat hij vrolijk doordraaft met ellenlange volzinnen waarin hij allerlei ongerelateerde ideeën met voegwoorden aaneenrijgt. Het Engels laat op dat gebied iets meer toe dan het Nederlands. Zo nu en dan kwam de leesbaarheid in het geding, vond ik. Ik hoop dat die ingrepen geen afbreuk hebben gedaan aan de kinderlijke toon (en toen… en toen…) die Alex zou moeten hebben.
Alex gebruikt graag dure termen zonder precies te weten wat ze betekenen. Ook verhaspelt en verzint hij regelmatig woorden. Wat zijn toch ‘godivarous’ basketball hoops? vroeg ik me af. Geen woordenboek of site bood uitkomst, dus het moest wel een Alexwoord zijn, een van de vele. Ik heb er ‘ligustere basketbalborden’ van gemaakt. Dat kwam me in eerste instantie te staan op een berisping van de corrector, maar ik heb mijn poot stijf gehouden.
Ezelsbruggetjes
Echt uitdagend waren de talloze ezelsbruggetjes die Alex gebruikt om de wereld te ordenen. De naam ‘ezelsbrug’ was ook een verrassing voor hem, en daarom heeft hij een ezelsbrug bedacht om het woord te onthouden: Memory Never Escapes Me Officer Now I Construct Sentences. In mijn versie werd dat Een Zeer Eenvoudig Leermiddel Staat Borg voor Redelijk Uniek Gemak.
Later raakt Alex geobsedeerd door het onzekerheidsprincipe van Heisenberg en bedenkt hij een acroniem voor de achternaam van de Oostenrijkse fysicus Erwin Schrödinger. Het vertalen daarvan was nogal een uitdaging; het moest een min of meer begrijpelijke en toepasselijke zin van elf woorden worden, met de beginletters van de naam Schrodinger. Toen ik er eindelijk uit was, was ik zo blij met mezelf dat ik iedereen lastig viel met mijn vondst. Maar nu zal ik discreter zijn en u de Schrödinger-ezelsbrug onthouden. We gaan niet alle parels weggeven. Kijk in het boek, zou ik zeggen. Op bladzijde 120.
Robert Neugarten is freelance vertaler en filmjournalist. Hij vertaalde eerder onder meer werk van Douglas Adams en James Meek, de biografie Bruce van Peter Ames Carlin en Michael Lewis' Moneyball.
