De eerste zinnen van Elliot Perlmans Wat nooit is verteld, vertaald door Lucie van Rooijen

Naast de Tweede Wereldoorlog is ook de Amerikaanse burgerrechtenbeweging een belangrijk onderwerp in de roman. Gebaseerd op jarenlang onderzoek en interviews (je treft niet vaak een bibliografie van vijf pagina's aan in een roman) reconstrueert Perlman op indrukwekkende wijze gebeurtenissen die echt hebben plaatsgevonden, van de angstaanjagende ochtend in 1957 toen Elizabeth Eckford als eerste zwarte leerling naar een blanke school in Little Rock, Arkansas probeerde te gaan tot de opstand in 1944 van het Sonderkommando in Auschwitz-Birkenau, dat was belast met de 'verwerking' (lees: vergassing en verbranding) van Joden.

Appelsap

In een beklemmend eerste hoofdstuk, een beklemming die nog vaak zal terugkeren bij verschillende (historische) gebeurtenissen, dreigt Lamont Williams te laat op zijn vierde werkdag te komen door een man die tekeergaat tegen een buschauffeur die te laat is vertrokken. Met genadeloze precisie beschrijft Perlman welke herinneringen en gedachten dit op zich vrij onschuldige incident losmaakt in Lamont. De eerste zin is eigenlijk geen echte zin; het is de tekst van een reclameliedje. Een liedje over appelsap dat direct emoties oproept bij Lamont Williams, omdat het voor hem symbool staat voor de enige die in hem is blijven geloven nadat hij voor zes jaar ten onrechte achter de tralies verdween: zijn oma. De jingle is makkelijk te vinden op internet, en de keus om het onvertaald te laten was vrij snel gemaakt. De tekst is eenvoudig, dus hopelijk makkelijk te begrijpen, en de enige vergelijkbare deun die in mij opkwam was 'het beste onder de zon', wat bij veel mensen weliswaar jeugdsentiment zal oproepen, maar in deze tekst misplaatst zou zijn. Appelsientje is te Hollands.

Seneca,
the first frozen apple juice,
enriched with vitamin C.
Rich, delicious Seneca…

Memory is a wilful dog. It won't be summoned or dismissed but it cannot survive without you. It can sustain you or feed on you. It visits when it is hungry, not when you are. It has a schedule on its own that you can never know. It can capture you, corner you or liberate you. It can leave you howling and it can make you smile.

Seneca,
the first frozen apple juice
enriched with vitamin C.
Rich, delicious Seneca…

Het geheugen is een weerbarstig beest. Het laat zich niet oproepen of het zwijgen opleggen, maar zonder jou kan het niet overleven. Het kan je voeden of leegzuigen. Het komt langs wanneer het honger heeft, niet wanneer jij dat hebt. Het heeft een heel eigen ritme dat jij nooit zult kennen. Het kan je in zijn greep krijgen, in een hoek drijven of bevrijden. Het kan je in tranen doen uitbarsten en het kan je doen glimlachen.

Weerbarstig beest

De meest voor de hand liggende vertaling voor deze zin is: Het geheugen is een […] hond. (over 'wilful' kom ik later nog te spreken.) Net als in het Engelse dog drukt hond immers een verachtelijk, onbetrouwbaar wezen uit. Probleem is echter dat de overige zinnen in de alinea allemaal refereren aan memory en dog als één en hetzelfde concept. Dat geheugen de juiste vertaling was voor memory was al snel duidelijk; een herinnering kan ook zijn aan één gebeurtenis op zich, en hier ging het duidelijk om 'de zetel van herinneringen', zoals het in de Van Dale zo mooi heet. Dus: het geheugen. Maar: de hond. Ik moest op zoek naar een equivalent voor hond. De meeste termen die in aanmerking kwamen, hadden het lidwoord 'de': schurk, schoft, smeerlap, rotzak. Bovendien klonken ze te menselijk. Loeder dan? Nee, te kattig. Gedrocht? Ik kwam uit op het simpele beest, in de Van Dale omschreven als 'redeloos dier'. En dat is precies hoe het geheugen in de erop volgende zinnen wordt omschreven.

Van beest was het vanwege de alliteratie een kleine stap naar weerbarstig als de vertaling van wilful. Grillig, eigenzinnig, halsstarrig, koppig: het had allemaal gekund, maar als zo'n alliteratiekans zich voordoet, grijp je die als vertaler met beide handen aan - alliteratie is een krachtig middel om de aandacht van de lezer onmiddellijk op te eisen.

Het is een krachtige eerste zin. Geen wonder dat ze hem in Frankrijk als titel hebben gekozen: La Mémoire est une chienne indocile.

Lucie van Rooijen vertaalde eerder Simon Mawer, Donna Leon en Lisa Moore (waar ze eerder al eens iets over zei).