De eerste zinnen van Het verloren weekend van Charles Jackson vertaald door Johannes Jonkers

'The barometer of his emotional nature was set for a spell of riot.'
These words, on the printed page, had the unsettling effect no doubt intended, but with a difference.
'Zijn emotionele barometer stond op storm.'
Deze woorden, op de gedrukte pagina, hadden het ongetwijfeld beoogde schokeffect, maar met iets extra's.

Met de eerste zin van Het verloren weekend is iets bijzonders aan de hand, hij staat namelijk tussen aanhalingstekens en vormt een alinea op zichzelf. De hoofdpersoon Don Birnam, een drieëndertigjarige gemankeerde schrijver en alcoholist van het dipsomane soort, leest deze zin in een boek en heeft het gevoel dat die op hem slaat. De zin vormt de katalysator van zijn besluit om het op een zuipen te zetten, een nieuwe drinkperiode te beginnen, de hellevaart naar delirische horror die de vijf dagen - een héél lang weekend - beslaat waarin dit boek zich afspeelt. Het is dus een beginzin die ook voor de hoofdpersoon het begin is, een zin die binnen de verhaalwerkelijkheid als zin een rol speelt; een beginzin in het kwadraat als het ware.

Zes bladzijden verderop wordt onthuld dat het hier gaat om een zin uit Dubliners van James Joyce. Even googelen leerde me dat de zin voorkomt in het verhaal 'Counterparts' over een opstandige, dorstige kantoorklerk die, gefrustreerd door zijn geestdodende werk en de aanvaringen met zijn baas, met zijn maten de kroeg in gaat en wiens frustratie en woede daarna alleen maar toenemen.

Barometer

Vooral de vertaling van 'spell of riot' is hier een probleem, letterlijk zoiets als 'een periode/vlaag van oproer'. Maar het woord 'spell' wordt ook gebruikt bij weersomstandigheden, zoals 'a spell of rain', dus moet je in het Nederlands op zoek naar iets wat bij het weer en de barometer hoort en tegelijkertijd het opstandige, onstuimige van 'riot' uitdrukt. Zo kwam ik uit op 'storm'. Wat moest ik vervolgens met 'spell'? Een 'periode van storm'? Nee, 'de barometer staat op storm' is een idiomatische uitdrukking, en met 'stond op storm' krijg je natuurlijk een lekkere alliteratie en assonantie, een aardig equivalent van Joyces 'sét for a spéll'.

Rest nog 'emotional nature'. Dicht bij het origineel blijvend zou je dit kunnen vertalen met 'gemoedstoestand'. Dan zou je krijgen: 'De barometer van zijn gemoedstoestand stond op storm.' Dat loopt en bekt niet lekker, te veel 'st'-klanken achter elkaar en 'gemoedstoestand' is ook wat ouderwetsig. Ik besloot er 'emotionele barometer' van te maken en de zin van Joyce uit 1914, die in 1944 door Jackson als openingszin wordt geciteerd, een kleine facelift naar 2014 te geven.

Citaten

Het citaat van de openingszin is het eerste van de vele citaten waarmee dit boek doorspekt is, ook in dialogen, vaak zonder bronvermelding en zonder als citaat te worden gebracht. Hier en daar is het een waar mijnenveld. Voornamelijk Shakespeare, de geliefde auteur van Don Birnam, en dan vooral Macbeth, de tragedie over wroeging. Dit citeren is natuurlijk ook een vorm van zichzelf objectiveren, zichzelf een narcistische en ontmaskerende spiegel voorhouden, zoals Don Birnam voortdurend doet.

Omdat de eerste zin een citaat is, behandel ik ook nog de tweede, in dit boek dus de eerste zin van Jackson zelf. 'The unsettling effect' had ik in eerste instantie vertaald met 'het ontregelende effect', maar 'effect' in combinatie met 'ontregelend' leek om iets sterkers te vragen, iets met een hoger alcoholpercentage, in één woord: schokeffect. 'No doubt intended' zou je als bijvoeglijke bijzin kunnen vertalen met 'dat ongetwijfeld zo bedoeld was', maar dat levert een ongewenste omslachtigheid op. Ik besloot de bijvoeglijke bepaling vóór het substantief te zetten: 'het ongetwijfeld beoogde schokeffect'. Ten slotte dat 'but with a difference', letterlijk 'maar met een verschil', maar dat is niet helemaal wat bedoeld wordt. Het gaat erom dat de geciteerde zin méér is dan wat hij beoogt te zijn, namelijk een zin die over Don Birnam gaat. 'Difference' betekent hier zoiets als 'speciale eigenschap'. Zo kwam ik uiteindelijk uit bij 'met iets extra's'.

Overeenkomsten met Reve

Jackson was niet alleen vernieuwend in zijn - autobiografische - beschrijving van alcoholisme als een ziekte, maar ook in zijn onverhulde toespelingen op (latente) homo- of biseksualiteit. Bij de combinatie van alcoholisme en homo-erotiek in de literatuur denken we in Nederland al gauw aan de grote Reve. Er zijn ook andere overeenkomsten: de stilistische virtuositeit; de ironie en zelfspot; de beperkte, claustrofobische actieradius van de in zichzelf mompelende hoofdpersoon; de peilloos melancholieke mijmeringen over het verleden (bij het Engelse 'reveries' denk je onwillekeurig aan Reves rêverieën); de slaapwandelende trefzekerheid en dodelijke precisie.

Jackson wisselt een rustige verteltoon af met een koortsachtig, emotioneel staccato en een manische mateloosheid van voortwoekerende zinnen vol ritmische herhalingen en opsommingen, die je in de woorden van Reve 'gerust passages zoude kunnen noemen'. Ik heb geprobeerd The Lost Weekend onaangelengd en onbekrompen te schenken.

Johannes Jonkers studeerde Nederlandse taal- en letterkunde en Algemene Literatuurwetenschap in Groningen en Amsterdam, en vertaalde werk van o.m. Sebastian Barry, Lawrence Norfolk, Bret Easton Ellis en David Peace.