De eerste zinnen van Jirí Weil, De hartslag van Moskou, vertaald door Kees Mercks

De Tsjechisch-joodse schrijver Weil (1900-1959) verwierf al enige bekendheid in Nederland door vertalingen van zijn romans Het leven met de ster en Mendelssohn op het dak, die beide in het Praag van de Tweede Wereldoorlog spelen. Het onderhavige boek gaat hieraan vooraf en speelt zich af in het Moskou van 1934, aan de vooravond van de Grote Zuivering onder Stalin. Weil putte voor dit verhaal uit persoonlijke ervaringen. Hij werkte dat jaar in Moskou. Hij begon er als als enthousiast communist, maar ondervond er ook de keerzijde van het Sovjetsysteem. Hij kreeg er een proces aan de broek, verloor zijn baan en werd verbannen naar Centraal-Azië. In 1935 ontsprong hij de dans en kreeg vergunning om terug te keren naar zijn vaderland.

Drieluik

De hartslag van Moskou (waarvan de oorspronkelijke titel letterlijk luidt 'Grensplaats Moskou') is een drieluik waarin de diverse personages in andere constellaties en situaties optreden. In het eerste deel is Ri de vrouwelijke hoofdpersoon. Zij komt uit een Moravisch stadje. Ze is de dochter van een kapitalistische fabriekseigenaar en het gezin is Oostenrijks georiënteerd. Alleen daardoor al is ze in een bijzondere positie: als bourgeois die niet eens goed Tsjechisch spreekt. Zij wordt echter verliefd op een Poolse ingenieur, die als buitenlandse specialist werk vindt in Sovjet-Rusland, dat met zijn vijfjarenplannen geheel in de ban is van de opbouw van het socialisme. Ze reist hem achterna en zal in die nieuwe omgeving een verrassende ontwikkeling doormaken.

In het tweede deel staat Fischer centraal, een Tsjechische communist, in wie veel van Weil te herkennen is. Aan de ene kant is hij geïmponeerd door de Grote Idealen en Grote Projecten, verwezenlijkt in de vijfjarenplannen, maar algauw komt hij tot de ontdekking dat er van de basiswaarden van het communisme - rechtvaardigheid en gelijkheid - niet veel terechtkomt in de dagelijkse praktijk. Hij knoopt contact aan met Ri, maar ziet in het derde deel die relatie mislukken als gevolg van de politieke problemen die hij ondervindt wanneer hij zijn goede vriend Herzog, een Roemeense revolutionair, wil redden uit de handen van de nazi's.

Europa versus Rusland

Het bourgeoiskarakter van Ri wordt beschreven aan de hand van haar grote voorliefde voor spulletjes en voor koffie. Met het laatste opent Weil De hartslag van Moskou.

Poslední, co videla Ri, když odjíždila z Prahy, byla kávová konvicka stále nalévající kávu, elektrická kávová konvicka z reklamy nejaké továrny. Ri myslila na kávu, není tam káva, psal Robert, at priveze mnoho kávy, protože Rusové o kávu nedbají, ale jemu je bez kávy težko. A co má ríkat Ri, která tak ráda pije kávu espreso v automatech a chodí témer denne do kavárny?
Het laatste wat Ri gezien had toen ze Praag uitreed, was een kannetje dat aldoor maar koffie inschonk, het elektrische koffiekannetje van een neonreclame van een of andere fabriek. Ri dacht aan koffie - er is hier geen koffie, had Robert geschreven, neem vooral veel koffie mee, want Russen geven niet veel om koffie, maar hem valt het zwaar zonder koffie. En wat zal Ri daar niet van zeggen, Ri die zo graag espresso drinkt in kleine cafeetjes en bijna dagelijks zo'n deftig koffiehuis bezoekt?

Aan die eerste zin is meteen al te zien dat Weil voor een experimentele stijl kiest: deze zin en volgende zijn geen zwart-witbeschrijving van een werkelijkheid, maar de beschrijving van een stroom gedachten die door het hoofd van Ri gaan. Ook wordt haar sociale en culturele oriëntatie meteen duidelijk. Ze is ongeveer het tegendeel van het type mens dat ze in Moskou zal ontmoeten: zij de Europeaan tegenover de Rus, de Aziaat. Het beschaafde Europa, met de deftige koffiehuizen, is haar ideaal, terwijl de ruwe arbeidersmaatschappij haar vreemd is. Maar ja, ze wil wel haar man achterna reizen. Door de hele roman speelt die tegenstelling Europees en Aziatisch een rol en de scheidslijn ligt daarbij niet geografisch bij het Oeralgebergte, maar in Moskou.

De hartslag van Moskou symboliseert uiteindelijk de ideologische kern van het leven aldaar: het arbeiderspathos, kameraadschap, de massaliteit, de grote projecten zoals de aanleg van het Belomorkanaal dat Oostzee en Witte Zee moest verbinden (en dat door dwangarbeiders werd uitgevoerd), of de aanleg van een gigantische spoorlijn als de Turksib, die Turkmenistan met Siberië moest verbinden, de aanleg van de Moskouse metro, de bouw van enorme fabriekscomplexen enzovoort - alles stond in het teken van het welslagen van de 'nieuwe wereld'. En naarmate de roman vordert begint Fischer daar steeds meer aan te twijfelen, steeds minder gaat hij lijken op het model van de stootarbeider en steeds meer op de zwakke helden Roubícek (Het leven met de ster) en Kruliš (Mendelssohn op het dak): individuen die op zoek zijn naar de menselijke waarden ongeacht het ideologische systeem waaronder ze gebukt gaan.

Een persoonlijk tijdsdocument

Het vertalen van dit werk was geen sinecure: niet alleen door de ons vreemde Sovjet-Russische werkelijkheid, het stadsplan van Moskou 1934, de politieke terminologie (met zijn partorgen, mestkoms, allerhande comités en dergelijke), maar ook door de gecompliceerde schrijfstijl van Weil. Graag gebruikt hij de monologue intérieur om de gedachtegang van een personage weer te geven, dan weer grijpt hij in met een vertellersstandpunt van algemene aard, of dan weer beschrijft hij realistisch een bepaalde scène, zoals de viering van de Oktoberrevolutie. Nu eens schrijft hij vol vuur over de idealen van de revolutie, dan weer bitter ironisch wanneer het om de dagelijkse praktijk gaat met zijn ongelijkheid, onrechtvaardigheid en met zuiveringen die niets met de oorspronkelijke idealen te maken hebben, maar eerder met machtspolitiek en persoonlijke afrekeningen. Juist door die tegenstellingen genuanceerd te beschrijven wordt zijn verhaal geen politiek pamflet, geen historische verhandeling of schematische socialistisch-realistische roman, maar een persoonlijk tijdsdocument dat de lezer nog steeds aanspreekt.

Kees Mercks doceerde Tsjechische literatuur aan de Universiteit van Amsterdam en werkt nu als vertaler.