Alle boekhandels zijn gelijk, maar... Bij de start van het 50-jarig bestaan van de Athenaeum Boekhandel

An Occupation for Gentlemen, zo noemde de Engelse Orwell-uitgever Fredric Warburg zijn in 1959 verschenen autobiografie, omdat een topman van het warenhuis Marks & Spencer hem ooit vroeg of het wel een echt bedrijf is, zo’n literaire uitgeverij, of meer een hobby voor heren die zich anders maar zouden vervelen. De vraag is: geldt dat ook voor een boekhandel? 
Door maarten asscher.

N.B. Athenaeum viert in 2016 het vijftigjarig jubileum, met feest en korting.

Ook van de krant wordt wel gezegd dat die ‘un monsieur’ is, waarmee net als bij de literaire uitgeverij van Warburg wordt gesuggereerd dat een krant geen echt instituut is, maar slechts de spreekbuis voor wie er toevallig aan het woord is. Afgezien van het feit dat minstens de helft van de uitgevers en de journalisten vandaag de dag vrouw zijn, kun je inderdaad de vraag stellen of een literaire, academisch-culturele boekhandel wel een echte, serieuze business is, of dat zo’n cultureel bedrijf meer een verlengstuk vormt van de persoon van de oprichter. En is het assortiment van zo’n boekhandel — net als bij de inhoud van een krant — toch niet vooral terug te voeren op wat de beheerder van een bepaalde rubriek in die winkel zelf interessant vindt: die ene ‘monsieur’ of ‘madame’?

Inspirerend symbool

In het geval van de Athenaeum Boekhandel, die op 15 september 1966 werd opgericht en die dus in 2016 zijn vijftigjarig bestaan viert, is de persoon van de oprichter ontegenzeglijk nog steeds een inspirerende aanwezigheid, zij het in symbolische zin. De in 1992 overleden Johan B.W. Polak trok zich al begin jaren zeventig uit de boekhandel aan het Spui terug, om zich volledig aan de eveneens door hem gestichte uitgeverij Polak & Van Gennep te kunnen wijden, de tegenwoordige Uitgeverij Athenaeum. Toch is zijn ideaal van een werkelijk op kwaliteit, veelzijdigheid en diepgang gerichte onafhankelijke boekhandel tot de dag van vandaag leidend gebleven voor het bestaansrecht van het bedrijf.

In die zin — en gegeven de financiële onafhankelijkheid van waaruit Johan Polak zich een aantal jaren aan deze boekhandel wijdde — kun je zeggen dat het bedrijf in elk geval begonnen is als een ‘occupation for gentlemen’. Uit alle verhalen over die vroegste jaren van de boekhandel komt Johan Polak naar voren als een door bonhomie gedreven, klassiek geschoolde, maar enigszins wereldvreemde ‘vader’, die zijn in de boekhandel werkzame ‘kinderen’ op een gegeven moment groot genoeg vond om het bedrijf — tegen een schappelijke prijs — van hem over te nemen. Aan de in 1973 aangetrokken directeur Guus Schut viel vervolgens de schone taak toe om van deze ‘herenbezigheid’ een professioneel en winstgevend bedrijf te maken.

Het feit dat dat laatste door de jaren heen op een goede manier gelukt is, neemt niet weg dat men heden ten dage tevergeefs bij een bank zou aankloppen om krediet te krijgen voor het oprichten van een dergelijke ambitieuze internationale kwaliteitsboekhandel. De oprichting van een onderneming als de Athenaeum Boekhandel zou tegenwoordig slechts door middel een grootschalige crowdfundingcampagne gefinancierd kunnen worden, wat het eigentijdse equivalent is voor het mecenaat dat oprichter Johan Polak bedreef.

Een heer en een dame

‘Un monsieur’ (of ‘une madame’) is de Athenaeum Boekhandel ook nog steeds, en dat is eerder een voordeel dan een nadeel. Ondanks professionalisering, internationalisering en automatisering van het bedrijf is de persoonlijke factor onverminderd doorslaggevend: binnen- en buitenlandse uitgeversaanbiedingen worden stuk voor stuk nageplozen door kenners van onderwerpsgebieden als filosofie, geschiedenis, klassieke oudheid, bellettrie of sociale wetenschappen. De keuzes daaruit worden bij de Athenaeum Boekhandel niet gemaakt door een centrale inkoopcommissie of door een hoofdkantoor elders, maar door precies diezelfde boekverkopers die enkele maanden later voor klanten ook weer het aanspreekpunt vormen over precies diezelfde boeken. En dan weten ze te midden van de 35.000 exemplaren die er op voorraad zijn wat er wel staat en wat er niet staat, en waarom er niet staat wat er niet staat. En wat de snelste weg is om datgene wat er niet staat alsnog in huis te krijgen, als de klant daarom vraagt.

Zelfs de webwinkel van de Athenaeum Boekhandel (Athenaeum.nl) is ‘un monsieur’ of om precies te zijn: ‘un monsieur’ samen met ‘une madame’. Deze twee mensen, Daan Stoffelsen en Ruth Kief, zorgen met persoonlijke hand voor de selectie van titels waar we ons als online boekhandel sterk voor willen maken, in de vorm van recensies, voorpublicaties, leesfragmenten, signalementen van tijdschriften, nieuwsbrieven, tweets en facebookposts. Ze zorgen ervoor dat de bezoeker van de website zo soepel mogelijk boeken kan bestellen uit een database van vele miljoenen titels en dat er met enige regelmaat aantrekkelijke promotiecampagnes en kortingsacties plaatsvinden.

Met, afgezien van die webwinkel, totaal acht fysieke vestigingen en circa vijftig medewerkers, is de Athenaeum Boekhandel een halve eeuw na zijn oprichting beslist wel een volwaardig bedrijf te noemen, maar de geest van de liefhebber die Johan Polak bij uitstek was, is gelukkig toch niet geheel geweken. Onze unieke rubriek met internationale literaire (auto)biografieën, bijvoorbeeld, die je op die manier in geen enkele andere Nederlandse boekhandel vindt, wordt al jaren gedragen door de overtuiging onder de op het Spui werkzame boekverkopers dat dit een heerlijke afdeling is, waarin de ene na de andere bijzondere ontdekking te doen valt. Een dergelijke rubriek ontleent zijn bestaansrecht eerder aan een verliefde voorkeur van een groep klanten en van onszelf dan aan de bedrijfseconomische cijfers van strenge rekenmeesters. Dat zoiets ook geldt voor een afdeling als de poëzie spreekt vanzelf. Vaak zijn het ook diezelfde klanten die ons met zeer gerichte vragen en bestellingen op boeken wijzen, die ons misschien anders zouden zijn ontgaan.

Het verschil

Kees Fens heeft eens in een stuk over de uitgeverij — ik meen over The Bodley Head of over William Heinemann — de theorie verkondigd dat het met een uitgeverij gedaan is zodra de persoon van de oprichter wegvalt. Ik heb dat altijd een vreemde theorie gevonden; Fens’ eigen uitgeverij (Querido) is een tamelijk goed voorbeeld van het tegendeel. Ook voor de boekhandel zou ik zeggen dat er gevallen genoeg zijn die laten zien dat de unieke ‘imprint’ van een oprichter nog decennia later tot inspiratie en voorbeeld kan strekken aan opvolgende generaties. Waar het om gaat is de oorsprong trouw te blijven door die te durven vernieuwen. Door de oprichtingsfilosofie wel naar de geest te respecteren, maar niet altijd naar de letter.

Neem deze website, die nu in verschillende gedaantes zo’n acht jaar bestaat. Ik kan het niet bewijzen, maar ik durf te beweren dat die in zijn opzet en inhoudelijke invulling volstrekt in de geest van Johan Polak is gemaakt, ook al is die reeds voor de doorbraak van het internet overleden. Die geest van Polak is ook vaardig over het academisch-cultureel podium SPUI25 en over de recentelijk geopende Athenaeum-winkels in het Rijksmuseum en op de Roetersstraat. Dat zijn allemaal plaatsen waar, onder verantwoordelijkheid van de mensen die er ter plekke werken, een inhoudelijke selectie wordt gemaakt, met een persoonlijke signatuur die zowel door de daarvoor verantwoordelijke professionals zelf als door de bezoekers wordt beschouwd als inspirerend en aantrekkelijk. Klanten van een boekhandel, bezoekers van een boekenwebwinkel en boekverkopers willen eigenlijk precies hetzelfde. Maar hoe dat onder woorden te brengen?

Na zijn pensionering in 1971 zette Fredric Warburg zich aan een vervolg op de autobiografie die hij over de eerste helft van zijn leven had geschreven. Dit tweede deel, verschenen in 1973, gaf hij als titel All Authors are Equal, een verwijzing naar het beroemde citaat van George Orwell in het door Warburg uitgegeven Animal Farm dat ‘all animals are equal, but some animals are more equal than others’. Afgezien van de ideologische strekking van dit bekende citaat verwijst het als titel voor een boek met uitgeversherinneringen juist naar de waarheid dat het er in het boekenbedrijf en in de leescultuur om gaat het verschil tussen schrijvers te zien. Tussen de ene en de andere roman. Tussen de auteur die je wel in je hart sluit en die waarbij dat niet het geval is. Tussen de uitgeverij die stelselmatig fluttitels op de markt brengt en de uitgeverij van fraai verzorgde prachtboeken. Tussen een boekhandel met grote stapels bestsellers die om pilaren heen gedrapeerd liggen en een boekhandel met een echt assortiment van bijzonderheden. Tussen boeken die je beslist thuis wilt hebben en boeken die je het liefst zo snel mogelijk de deur uit wilt doen.

Kortom, wat klanten van een boekhandel, bezoekers van een boekenwebwinkel en boekverkopers alle drie willen is dat er verschil gemaakt wordt — verschil in belang en smaak en kwaliteit — en dat dat verschil tot uitdrukking komt in een veelzijdige hoeveelheid titels met ruime keuzemogelijkheden, keuzemogelijkheden waarop desgewenst een gezaghebbende toelichting en waar nodig aanvullende service beschikbaar is. Een boekhandel of webwinkel die aan die omschrijving beantwoordt, houdt precies het midden tussen een uitgeverij en een privé-boekencollectie, het midden tussen ‘serious business’ en een ‘occupation for gentlemen’. Alle boekhandels zijn gelijk, inderdaad, maar sommige boekhandels...

Maarten Asscher. Boekhandelaar en schrijver. Meest recente publicatie Het uur der waarheid. Over de gevangenschap als literaire ervaring (2015).