De eerste zin van Fikry El Azzouzi's Wir da draußen, vertaald door Ilja Braun

Er zijn van die dagen dat hij mij als een vuilniszak buitenzet.

Het zijn eigenlijk banaliteiten die je vaak bezighouden als je een roman vertaalt. Culturele verschillen, dat klinkt heel straf , naar spannende ontdekkingen in den vreemde, naar uitdagingen: hoe vertaal je iets wat in je eigen land en/of taal misschien niet eens bestaat? Maar in de praktijk komt het vaak neer op zulke banale dingen als vuilniszakken. Die in België dus op straat gezet worden. Anders dan in Duitsland waar je ze keurig in een vuilnisbak moet deponeren. Of in drie verschillende bakken, om precies te zijn, want je dient natuurlijk GFT en plastic en restafval apart te zetten. Duitse Gründlichkeit.

Dat mag je best belachelijk vinden, maar ik vind het ook maar niks om vuilniszakken gewoon op straat buiten te zetten, zoals ze dat in België doen. Dat is op zijn minst bizar, zeker als je het Duitse systeem gewoon bent. In de zomer beginnen die zakken immers te stinken, er kruipen vast ratten tussen, of de zakken scheuren en het vuil komt verspreid op straat te liggen. Culturele verschillen? Ja hoor, dat zal wel. Ik blijf het gewoon vies vinden.

Culturele verschillen

Daar gaat het natuurlijk niet om in de vertaling, maar ik kan me wel voorstellen dat andere Duitse lezers er net zo over denken. Als ze überhaupt al weten dat men in België vuilniszakken op straat zet. En die twee dingen samen, dus een waarschijnlijk andere mentaliteit plus onbekendheid met het gevestigd gebruik, maakt het vertalen van deze openingszin moeilijk. Misschien begrijpt de lezer de vergelijking niet helemaal: hoezo, als een vuilniszak? En dan vindt hij het misschien nog vies ook: kom nou, een vuilniszak op straat?

Voor alle duidelijkheid: ik vind niet dat je alles moet uitleggen, laat staan alles aanpassen totdat er niets meer is waarover te struikelen valt. Als je er niet tegen kunt dat je in een buitenlandse roman dingen vindt die anders zijn dan thuis, dan kun je beter alleen maar auteurs uit eigen land lezen. Maar de eerste zin in een roman is wel altijd heel belangrijk: hij zet de sfeer neer, hij vertelt iets over het hoofdpersonage, of hij probeert je de handeling in te trekken.

Een vijandige sfeer en de straat

Daarbij kun je beter niet afgeleid worden, door na te moeten denken over vuilniszakken of wat dan ook. Want eigenlijk gaat het de auteur natuurlijk niet om de vuilniszak op zich, het is alleen maar een vergelijking. Het gaat erover dat de verteller, een jonge Belg van Marokkaanse afkomst, regelmatig door zijn vader eruitgegooid wordt. De verteller voelt zich slecht behandeld, treated like shit, niet alleen door zijn vader, maar door de hele maatschappij.

En dat is belangrijk voor de hele roman, want die gaat over Marokkaanse jongeren die in een klein Belgisch stadje opgroeien, in een ronduit vijandige sfeer. Dat kun je natuurlijk niet alles in de eerste zin zeggen. Maar er mag best al iets van duidelijk worden.

'Er zijn van die dagen dat hij mij als een vuilniszak buitenzet.' Was die zin ergens in het midden van de roman opgedoken, dan had ik het waarschijnlijk letterlijk laten staan. Misschien met een onopvallende verandering, zoals 'Es gibt Tage, da wirft er mich auf die Straße raus wie einen Müllsack, der am nächsten Tag abgeholt wird'. Maar voor de eerste zin leek me dat uiteindelijk toch niet de beste oplossing, en ik koos voor:

Es gibt Tage, da wirft er mich raus auf die Straße wie Sperrmüll.

Sperrmüll, grofvuil dus, roept natuurlijk een ander beeld op dan een vuilniszak. Maar het wordt wel op straat gezet en de volgende dag opgehaald, ook in Duitsland. De kans dat het bij de lezer vragen oproept is dus ietsje kleiner. Daarom vind ik dat op zo'n manier in de tekst ingrijpen toegelaten is. En ik ben benieuwd wat de redacteur daarover zal zeggen, want die heb ik er natuurlijk op geattendeerd.

(Aan de auteur heb ik het echter niet gevraagd. Naar mijn ervaring worden auteurs bij dat soort vragen óf verlegen óf wantrouwig, en uiteindelijk kunnen ze toch niet goed inschatten hoe het op Duitse lezers overkomt.)

Trouwens, ergens in de loop van de roman komen die Belgische vuilniszakken nog eens voor. Een personage zegt, dat ze steeds duurder worden, terwijl ze steeds vaker scheuren. Zie je wel? Het is gewoon geen goed systeem.

Ilja Braun vertaalde werk van Stefan Brijs, Toine Heijmans, Wilfried de Jong, Sana Valiulina, Eva Maria Staal en Esther Verhoef.