De eerste zin van Jeroen Brouwers' Het hout, vertaald door Christiane Kuby & Herbert Post

De pij irriteert mijn huid.
Die Kutte kratzt.

Natuurlijk hadden we om te beginnen vertaald: ‘Die Kutte irritiert meine Haut.’ In die eerste zin zit al zo veel van de roman van Brouwers, de meesterlijke roman, mag ik wel zeggen nadat ik hem van A tot Z heb vertaald en heb kunnen zien hoe de schrijver, schijnbaar moeiteloos, alle draden met elkaar vervlecht; hoe dat wat in de eerste hoofdstukken nog zonder samenhang lijkt, in de latere hoofdstukken zijn explosieve kracht pas echt ontvouwt, hoe in elk detail als het ware het hele boek aanwezig is. En hoe het barokke woordgeweld dat deze auteur tot zijn beschikking heeft, past bij het geweld waar het boek over gaat: machtsmisbruik, seksueel misbruik incluis, in een jongensinternaat van een franciscaans klooster in Zuid-Limburg, begin jaren vijftig. Om precies te zijn speelt het verhaal in 1953, het jaar van de waterramp in Zeeland, een jaar waarin al in de lente een helse hitte heerste. Of dat laatste ook buiten de roman het geval was heb ik niet kunnen achterhalen, maar Brouwers en zijn werkwijze kennende, heeft hij het allemaal gecheckt, wat ook geldt voor alle andere tijdgebonden details. En als het niet zo was dan had het wel zo kunnen zijn, want het past wonderwel bij de gemoedstoestand van de hoofdfiguur, verteller Eldert Haman, sinds zijn onvrijwillige toetreding tot de kloostergemeenschap Bonaventura.

Machteloze woede

‘De pij irriteert mijn huid’, is de eerste zin van zijn verhaal, en niet alleen de pij irriteert - dat voel je met je klompen aan als je doorleest. En toch gaat het begin van de roman bijna uitsluitend over de kleding van de kloosterbroeders, over die ruwe stof die je huid irriteert, waaronder je meent te stikken, waaronder je zweet en gloeit in de ‘vlammende hitte als kokende kots’ en die je tot een anoniem mens maakt, want zelfs je eigen kleren heb je moeten inleveren in ruil voor het ‘lompengewaad’ van de heilige Franciscus, een gewaad dat het lichaam niet alleen ‘teistert als termieten’, maar dat bovendien een onappetijtelijke kleur heeft: het hult ‘het hele lichaam in fecaal bruin’. Dat bruin komen we al gauw weer tegen, als de nieuwe schoolleider zijn intrede doet: een Duitse broeder wiens leiderschap wordt gekenmerkt door sadisme en geweld dat nog doordrenkt is van het nazi-systeem van nog maar weinige jaren terug. Onder die bruine ‘lompenjurk’ van Franciscus moet je ondergoed dragen ‘om niet zinneloos te worden van jeuk’. De nadruk op de kleur bruin, de jeuk op de huid, alles is tevens uitdrukking van de machteloze woede van de verteller die de gang van zaken op het internaat gade slaat zonder ertegen in opstand te komen. Wat hem medeplichtig maakt aan de misdaad. Deze verteller is een gouden vondst van de auteur, want zo wordt de lezer getuige van monstruositeiten, verteld door een insider die tegelijk buitenstaander is, een kloosterling tegen wil en dank, een slappeling die de kracht mist om in te grijpen, terwijl hij tegelijk walgt van wat hij gadeslaat. Een boek dat niet eerder dan NU geschreven had kunnen worden, en ondanks alles wat we intussen weten toch weer schokkend is.

Waar blijft die huid?

‘Die Kutte irritiert meine Haut’ klonk goed, vonden we, totdat we de drukproeven voor ons hadden liggen. Ineens klonk het zo dicht op het Nederlands, zou het voor Duitse oren niet krom klinken? Hadden we ons laten misleiden door een ‘valse vriend’? Een blik in de Duden leert dat in het Duits het werkwoord irritieren vooral in figuurlijke betekenis wordt gebruikt:

ir|ri|tie|ren [lat. irritare = (auf)reizen, erregen]:
1. [unter Einfluss von irren] in seinem Verhalten, Handeln unsicher machen, verwirren:
das Kichern hinter ihrem Rücken, der Spiegel irritierte sie;
eine irritierende Freundlichkeit, Ausdrucksweise, Bemerkung, Beschilderung;
sie starrte ihn irritiert an.
2. a) in seinem Tun stören:
der Hund, das Gekreische irritierte mich bei der Arbeit;
b) ärgern, ärgerlich machen:
er war über das Verhalten des Ministers irritiert.

‘Der Stoff irritiert meine Haut’ is weliswaar niet fout, maar echt mooi is het ook niet. We gingen onze achterban raadplegen; zussen, zwagers, nichtjes en neven in Duitsland, en kregen alternatieven aangeboden, zoals: ‘Der Stoff reizt meine Haut’, ‘der Stoff reibt auf meiner Haut’, en toen ineens dit: ‘Der Stoff kratzt.’ Yes, dachten we, dat is het, zo zou je het spontaan zeggen! Maar waar blijft die huid dan, zou je je kunnen afvragen. Aan de andere kant is het niet meer dan logisch dat daar waar het ‘kratzt’, ook huid moet zijn. Die je dus niet noodzakelijk hoeft te noemen, die vanzelfsprekend en onuitgesproken aanwezig is in het Duits, in de combinatie met stof of zoals hier met een pij. Het werd dus: 'Die Kutte kratzt.' Omdat we eerder enkele regels verderop ‘de stof is ruw en schrijnt’ met ‘der Stoff ist rau und kratzt’ hadden vertaald, moesten we nu voor ‘kratzt’ wel een synoniem vinden, maar dat was niet moeilijk, dus werd het ‘der Stoff ist rau und scheuert’. Waardoor de roman nu in het Duits begint met een bijzonder krachtige korte zin die bovendien nog allitereert ook. Wat wil je nog meer?

Christiane Kuby vertaalde onder andere werk van Kader Abdolah, Stephan Enter, Carl Friedman, Robert Haasnoot, Herman Koch, Tomas Lieske en Helga Ruebsamen. Van Jan Brouwers vertaalde ze tevens Geheime kamers naar het Duits en in september verschijnt de Duitse vertaling van Monte Carlo van Peter Terrin, vertaald met Herbert Post.