De negen eerste zinnen van de boeken van Ian McEwan, vertaald door Rien Verhoef

Notendop is een bijna klassiek verhaal over moord en bedrog, verteld vanuit een zeer ongebruikelijk perspectief. Er hier iets over verklappen zou een spoiler alert behoeven. Er zit dus niets anders op dan het boek zelf te lezen.

N.B. Eerder publiceerden we voor uit Notendop en uit De kinderwet. Martien Versteegh besprak On Chesil Beach. En onze collega Anna Koopman beval Atonement aan.

In 2010 vroegen we Rien Verhoef zijn vertaling van de eerste zin van Ian McEwans Solar toe te lichten. Dat deed hij en hij schreef bovendien een toelichting op de openingszinnen van vijf andere romans van McEwan. Na de vertaling van Sweet Tooth/Suikertand in oktober 2012 vulde hij zijn stuk aan met een zevende openingszin en later met eerste zin nummer acht, uit De Kinderwet / The Children Act. Vandaag volgt nummer negen, uit Notendop.

N.B. Lees ook Rien Verhoefs toelichting bij McEwans Machines zoals ik.

The beginning was simple to mark. 
Het begin was eenvoudig aan te geven.

Two former lovers of Molly Lane stood waiting outside the crematorium chapel with their backs to the February chill. 
Twee ex-geliefden van Molly Lane stonden met hun rug naar de februarikou te wachten voor de kapel van het crematorium.

The play – for which Briony had designed the posters, programmes and tickets, constructed the sales booth out of a folding screen tipped on its side, and lined the collection box in red crêpe paper – was written by her in a two-day tempest of composition, causing her to miss a breakfast and a lunch. 
Het stuk – waarvoor Briony de affiches, programma’s en kaartjes had ontworpen, van een gekanteld vouwscherm een loket had gemaakt en met rood crêpepapier de collectebus had bekleed – was door haar geschreven in een tweedaagse scheppingskoorts waardoor ze een ontbijt en een lunch was misgelopen.

Some hours before dawn Henry Perowne, a neurosurgeon, wakes to find himself already in motion, pushing back the covers from a sitting position, and rising to his feet. 
Een paar uur voor zonsopgang merkt neurochirurg Henry Perowne als hij wakker wordt dat hij al half overeind zit en de dekens wegduwt, en daarna uit bed stapt.

They were young, educated, and both virgins on this, their wedding night, and they lived in a time when a conversation about sexual difficulties was plainly impossible. 
Ze waren jong, welopgevoed en allebei nog maagd op deze avond voor hun huwelijksnacht, en ze leefden in een tijd dat een gesprek over seksuele problemen ronduit onmogelijk was.

He belonged to that class of men – vaguely unprepossessing, often bald, short, fat, clever – who were unaccountably attractive to certain beautiful women. 
Hij behoorde tot het type mannen – vagelijk onsympathiek, vaak kaal, klein, dik, slim – dat onverklaarbaar aantrekkelijk was voor bepaalde mooie vrouwen.

Wat deze zinnen gemeen hebben? Het zijn de openingszinnen van de laatste zes romans van de Britse schrijver Ian McEwan, die ik alle heb vertaald voor uitgeverij de Harmonie.

Van de eerste zin (Ziek van liefde/Enduring Love uit 1998) kan ik nog zeggen ‘geen probleem’, maar met alle andere is telkens van alles aan de hand dat het leven van een vertaler niet eenvoudig maakt.

In de tweede zin (uit Amsterdam, 1998) schuilt het lastige vooral in de plaats van de elementen in de zin: hoe alles in een natuurlijke Nederlandse volgorde te plaatsen en zo – om in vaktermen te spreken – interferentie te vermijden?

De derde zin – het begin van Boetekleed/Atonement uit 2002 – heeft me vermoedelijk het meeste hoofdbrekens gekost. Het is altijd een heksentoer om de vaart van dit soort gecompliceerde zinnen erin te houden, vooral omdat het Engels zich met zijn werkwoordsvormen aan het begin nu eenmaal meer dan het Nederlands leent voor opsommingen als die tussen de gedachtestrepen.

In de vierde, het begin van Zaterdag/Saturday uit 2005, zijn de problemen kenmerkend voor een vertaling uit het Engels. ‘Wakes to find’, ‘pushing’, ‘rising’ – het zijn die standaardconstructies waarvoor in het Nederlands nu eenmaal altijd andere oplossingen moeten worden gezocht om een natuurlijke zin te krijgen en toch de betekenis geen geweld aan te doen.

In de vijfde openingszin, uit Aan Chesil Beach/On Chesil Beach uit 2007, zijn de problemen eigenlijk alleen ‘van lexicale aard’ – ze liggen op woordniveau. Hoe ‘educated’ te vertalen, wat te doen met ‘on this, their wedding night’?

Hiermee vergeleken viel de laatste zin, de opening van het zojuist verschenen Solar, relatief mee, al is ook dat betrekkelijk, getuige de recensie van Marja Pruis in De Groene Amsterdammer: ‘Hij behoorde tot die klasse van mannen – een beetje nondescript, vaak kaal, klein, dik, slim – die onnoemelijk aantrekkelijk waren voor bepaalde mooie vrouwen’. 'Unprepossessing' betekent ‘niet innemend’, ‘geen gunstige indruk makend’ en ‘onsympathiek’ dekt dit uiteraard niet helemaal, maar ‘nondescript’ is echt iets anders, wat uiteraard ook geldt voor ‘onnoemelijk’ als vertaling van ‘unaccountably’. Maar de recensente was zo verstandig zich bij voorbaat te excuseren door te schrijven: ‘Even in mijn krakkemikkige vertaling.’

Zin zeven

Twee jaar na mijn serie eerste zinnen van Ian McEwan, die 21 oktober 2010 op Athenaeum.nl geplaatst werd, vertaalde ik van hem opnieuw een roman, Suikertand/Sweet Tooth, die begint met:

My name is Serena Frome (rhymes with plume) and almost forty years ago I was sent on a secret mission for the British security service.
Mijn naam is Serena Frome (rijmt op bloem) en bijna veertig jaar geleden werd ik op een geheime missie voor de Britse inlichtingendienst gestuurd.

De klank van Frome rijmt op die van plume, dus de vertaling daarvan – pluim – is niet bruikbaar. Maar nog belangrijker is dat de Nederlandse oe-klank (behalve misschien in het Engels van sommige Nederlandse politici) niet dezelfde is als de lange (en ‘Rotterdams’ uitgesproken) oe in plume. Dit probleem is onoplosbaar en met bloem neem ik mijn kleine verlies.

Een probleempje met de verder simpele eerste zin wordt nog veroorzaakt door de tweede zin. Omdat geheim al ‘bezet’ is door de ‘missie’ zou ik security service normaal gesproken met veiligheidsdienst hebben vertaald, maar veilig kan ik in de tweede zin niet missen: Ik kwam niet veilig terug (I didn’t return safely.) Gelukkig kon ik naast geheime dienst en veiligheidsdienst ook nog over inlichtingendienst beschikken.

Zin acht

Strikt genomen luidt de eerste zin van The Children Act/De kinderwet: ‘London’. Daar valt weinig meer over te zeggen dan dat het gebruik is de spelling hiervan te vernederlandsen tot: ‘Londen’. Ook de tweede en derde zin – ‘Trinity term one week old’ en ‘Implacable June weather’ – moeten het zonder werkwoord stellen en zijn dus eigenlijk maar gemankeerde zinnen. Er staat een punt achter, maar daarmee is alles wel gezegd.

Toch leent ‘Trinity term one week old’ zich goed voor een bespiegeling in de geest van deze rubriek. Meestal betekent ‘Trinity term’ het derde en laatste trimester van het academisch jaar aan de universiteiten van Oxford en Dublin, en van het leerjaar aan een aantal particuliere scholen in Engeland. Het loopt van ongeveer half april tot eind juni en is genoemd naar Trinity Sunday, oftewel Trinitatis, de zondag na Pinksteren, die in mei of juni valt. Een week na het begin van deze periode kan het dus nooit ‘juniweer’ zijn. Het gaat hier dan ook om een veel minder gebruikelijke betekenis: een van de zittingsperioden van de Engelse rechtbank, van 9 juni tot 31 juli, ook wel aangeduid als ‘Trinity sitting’. En dán kan het natuurlijk op 16 juni (‘Trinity term one week old’) in Londen best ‘onverbiddelijk’ weer zijn!

Overigens – ter geruststelling en bij wijze van toegift: zin 4 is wel degelijk weer een echte McEwan-zin:

Fiona Maye, a High Court judge, at home on Sunday evening, supine on a chaise longue, staring past her stockinged feet towards the end of the room, towards a partial view of recessed bookshelves by the fireplace and, to one side, by a tall window, a tiny Renoir lithograph of a bather, bought by her thirty years ago for fifty pounds.
Rechter Fiona Maye lag op zondagavond thuis op een chaise longue en tuurde langs haar kousenvoeten naar de overzijde van de kamer, waar ze deels op de verzonken boekenplanken naast de open haard uitkeek en aan de zijkant, naast een hoog raam, op een kleine litho van een badgast van Renoir, dertig jaar geleden door haar voor vijftig pond gekocht.

Zin negen

‘So here I am, upside down in a woman,’ luidt de eerste zin van McEwans roman Nutshell, die – het zal geen verbazing wekken – in vertaling Notendop is gaan heten. Al zat ook daaraan nog een haakje, want in 1887 werd het Hamlet-citaat dat het motto van het boek vormt door dr. L.A.J. Burgersdijk, mijn favoriete Shakespeare-vertaler, herdicht tot:

O God, ik kon in een notedop besloten zijn en mij koning van een onbegrensde ruimte rekenen, als ik maar geen boze dromen had

En die dop had toen uiteraard nog geen tussen-n, dus was de ongemakkelijke keuze: opvallend zondigen tegen de hedendaagse spelling of tegen de integriteit van een citaat. De uitkomst van die keuze bent u inmiddels gepasseerd.

Dan die eerste zin, met eigenlijk maar twee door te hakken knopen. Weliswaar vraagt het Nederlands als vertaling van to be (en dus ook van am) vaak om iets specifiekers (zit, sta, loop), maar gelet op de context (een foetus in de baarmoeder) is ben hier toch eigenlijk de enige mogelijkheid en daarmee dus geen serieus probleem.

Maar moet het daar of hier ben ik dan worden? In het manuscript van mijn vertaling hebben ze elkaar geregeld afgewisseld en ten slotte is mijn keus alleen maar op hier gevallen omdat het iets minder klinkt als iemand die tot ergernis van de aanwezigen eindelijk ergens komt opdagen. Maar de nuance is subtiel en misschien zelfs wel gewoon persoonlijk.

De tweede knoop: upside down. Omgekeerd is dubbelzinnig, op mijn kop zou kunnen, maar lijkt niet neutraal genoeg (misschien een beetje kinderlijk) en ondersteboven is wel heel precies, maar heeft twee lettergrepen meer en is daardoor logger, lelijker. Ondersteboven was dan ook een keuze uit drie kwaden. Dus: ‘Hier ben ik dan, ondersteboven in een vrouw.’

Overigens, ook al gaat het hier om de eerste zin van een boek, dit biedt nog niet de garantie dat deze ook door iedereen gelezen wordt. Aan het woord is een foetus ‘op alledag’, dus al met zijn hoofd omlaag, maar toch werden minstens twee recensies van Notendop monter begeleid door een foetus met opgeheven hoofd (zie bijvoorbeeld De Groene Amsterdammer).

Rien Verhoef vertaalde naast deze negen romans van McEwan (ook de andere vertaalde McEwans staan hiernaast vermeld) onder anderen William Faulkner, Vladimir Nabokov en Graham Swift.