De vertaling van Lars Myttings De Vlamberken door Paula Stevens

Du lukter for rent, litt for … nytt. Det som teller, er en tanke skjødesløshet. Stå foran eksospotta. Nei, dit. Snu deg rundt. Her. Ta denne pipa. Dunhill. Her er en klassisk tobakk. Three Nuns. Ja, vipp av lokket. Det skal ligge en Ronsonlighter i lomma di. Der ja. Få røyken til å sette seg i klærne. Mmm. Helt riktig. De kommer til å gjenkjenne den. En lukt som går fint sammen med aftershaven. Den har matnet passe nå.

Je ruikt te schoon, iets te... nieuw. Je hebt een snufje nonchalance nodig. Ga voor de uitlaat staan. Nee, hier. Draai je om. Kijk, pak deze pijp. Dunhill. En hier is klassieke tabak. Three Nuns. Ja, wip het dekseltje er maar af. Er moet een Ronson-aansteker in je zak zitten. Daar ja. Zorg ervoor dat de rook in je kleren gaat zitten. Mmm. Helemaal goed. Die zullen ze herkennen. Een geur die prima past bij je aftershave. Die is nu net genoeg vervlogen.

Nee, dit zijn niet de eerste zinnen uit de roman De Vlamberken van de Noor Lars Mytting, maar het is wel een typerend fragment.  De Vlamberken vertelt het verhaal van  Edvard Hirifjell die als wees  opgroeit op de afgelegen boerderij van zijn opa en die na de dood van zijn grootvader probeert te achterhalen waarom zijn ouders achttien jaar eerder zijn omgekomen door een ongeluk met  een gasgranaat in een bos in Frankrijk.  Zijn zoektocht voert hem onder andere naar Schotland, de voormalige slagvelden aan de Somme en naar de Shetlands, waar hij Gwen ontmoet. Zij lijkt hem te willen helpen, maar  weet veel meer over Edvards familie dan ze vertelt en blijkt een dubbele agenda te hebben.  

Bovenstaand fragment beschrijft hoe boerenzoon Edvard door Gwen wordt klaargestoomd om door te kunnen gaan voor iemand met oud geld. Een belangrijk – en lastig – woord in dit fragment is skjødesløshet: een woord dat van alles kan betekenen, van roekeloosheid en onverschilligheid tot slonzigheid. Toen ik de verschillende versies van mijn vertaling erop nasloeg, zag ik dat ik heel lang over dit woord heb getwijfeld en over alle mogelijke synoniemen  van achteloosheid, zorgeloosheid heb zitten dubben. Ik heb uiteindelijk voor nonchalance gekozen, omdat dat woord ook iets van elegantie in zich heeft, en dat is wat de schrijver hier volgens mij vooral probeert  te zeggen.

Twee werelden

Want deze zinnen laten in de eerste plaats zien hoe onbekend deze nieuwe wereld is voor Edvard: vanuit zijn vertrouwde, geborgen wereld op de boerderij is hij beland in een wereld van schone schijn, ongeschreven gedragscodes en (vergane) glorie. Om de afstand tussen beide werelden aan te geven, gebruikt Mytting in de fragmenten die zich in de geboortestreek van Edvard afspelen (dialect)woorden en begrippen die vertellen hoezeer Edvard vergroeid is met de natuur en het leven in zijn omgeving. Daarna voert hij ons de wereld van de Britse upper class binnen, via Gwen die niet  is grootgebracht met namen van natuurfenomenen, maar met de namen van de merken die ertoe doen.

Beide werelden waren mij tamelijk onbekend – al kan ik een mus van een merel onderscheiden, het verschil tussen Three Nuns en Balkan Sobranie kan ik niet zomaar ophoesten – zodat ik me moest verdiepen in uiteenlopende zaken als het aanaarden van aardappelen en de draaddichtheid van Egyptisch katoen.

 Tast vertalen

Maar deze zinnen laten vooral zien hoe zintuigelijk Mytting schrijft: zijn personages, en met name Edvard, ervaren de wereld om hen heen vooral door ruiken, horen, voelen. Mytting heeft veel van zijn eigen passies in het boek gestopt,  zoals oude auto’s en klassieke jachtgeweren, pijpen en pijptabak en uiteraard hout, veel  hout. Voor Mytting bekend terrein dus, hij weet precies hoe een goede geweerkolf hoort aan te voelen – als een damespols! – en hoe een vallende boom klinkt en ruikt. Met name dat ruiken is belangrijk: de geur van houtkrullen, van bomen na onweer, van geolied walnoothout,  van de leren autostoelen van een oude Bristol, van gras als je op je hurken zit, van een tweed jasje dat verzadigd is van tabak… Beelden roepen in het boek geuren op maar het omgekeerde is nog meer het geval: geuren roepen beelden op en dienen als aanjager van het geheugen. De eerste zin van het boek  - daar is hij dan toch – luidt niet voor niets: ‘Voor mij was mijn moeder een geur.’  Uiteindelijk leiden ook vooral de geuren, door de herinneringen die ze oproepen, hem naar de oplossing van het raadsel wat er met zijn ouders is gebeurd.  

De tastbare manier waarop hij geuren, geluiden en sensaties beschrijft, vormden absoluut een uitdaging en maakten me ook nieuwsgierig.  Want hoe ruikt, klinkt, voelt dat alles? Tijdens een bezoek aan Mytting in Noorwegen heb ik dan ook gesnuffeld aan diverse houtsoorten, geluisterd naar het geluid van een hagelpatroon in een loop, mijn vingers over vlamberkenhout laten gaan. Een bezoek – met Mytting – aan Hajenius opende een geheel nieuwe wereld voor me.  Nooit geweten dat pijptabak niet alleen maar naar karamel hoeft te ruiken (ik heb ooit naast de Niemeyer-fabriek gewoond, die zoetige geur zal ik nooit vergeten).

Noors platteland versus Britse upper class, de zintuigelijke beschrijvingen: toen een collega hem  vertelde dat hij medelijden had met de vertalers die zich in deze tekst moesten vastbijten, maakte Mytting een lijst van mogelijke vertaalproblemen. Wat  begon als een eenvoudige verklaring van bijvoorbeeld dialectwoorden, vismethodes en merknamen zou uiteindelijk uitgroeien tot een uitgebreide ‘annotated version’ met talloze opmerkingen, verklaringen, suggesties, correcties, anekdotes. Een goudmijn voor een vertaler. Het is tekenend voor Lars Mytting:  in alle opzichten een van de gulste auteurs die ik ooit heb vertaald.

Paula Stevens vertaalde naast De vlamberken onder meer werk van Åsne Seierstad, Johan Harstad en Karl Ove Knausgård.