In het geheugen en het hart gegrift

N.B. Zie ook onze bespreking van Het tumult van de tijd.

De opnamen waarop we voor het eerst de muziek horen waar we van houden, blijven ons de rest van ons leven bij. Latere opnamen mogen een beter geluid, helderder texturen hebben, muzikaal en historisch authentieker zijn, toch staan de tempi en de cadensen van onze eerste luisterervaring - in mijn geval op korrelige oude mono LP's, stereo was nog in opkomst - in het geheugen en het hart gegrift.

De eerste Sjostakovitsj-opname die ik hoorde was er een van de Vijfde Symfonie, uitgevoerd door het Tsjechisch Filharmonisch onder leiding van Karel Ancerl op het Supraphon label. De plaat kwam uit in 1963, toen ik zeventien was, met op de hoes een kleurenfoto van het Kremlin. Het is moeilijk uit te leggen hoe exotisch het allemaal was: allereerst natuurlijk de muziek, maar ook de oorsprong van de opname (in die tijd waren de technici van Supraphon zeker zo goed als de meeste westerse) en mijn eerste luisterervaringen met Dvorak, Janácek en de kamermuziek van Beethoven waren ook van dat label.

Nog exotischer zelfs was de eerste Prokofjev die ik op LP hoorde: de fenomenale Zesde Symfonie. Het zware gedreun van de koperfanfares was in 1960 in de Sovjet-Unie opgenomen door Mavrinsky met het Leningrad Filharmonisch, onder licentie In Chicago uitgebracht op het Artica label, en vervolgens geïmporteerd in Groot-Brittannië. De plaat zat in een dikke dubbele kartonnen hoes met een dubbele pagina tekst binnenin. Het voelde alsof de muziek een enorme reis had ondernomen alleen maar om bij mij terecht te komen, en ik waardeerde haar er nog meer om.

Begin jaren '60 was veel van Sjostakovitsj in het Westen niet op CD beschikbaar. Een reis naar Rusland in 1965 voerde me (behalve naar de bekende plaatsen) naar de platenafdeling van het GUM-warenhuis, vlak bij het Rode Plein. Ik kwam terug met tien of meer zorgvuldig ingepakte platen, alle in een flinterdunne papieren hoes met amper iets van een beschrijving of toelichting, die ook nog eens vrijwel niets hadden gekost, waaronder de Zevende en Achtste Symfonie (Mravinsky met het Leningrad Filharmonisch op het Akkorda-label), een zestal Preludes en Fuga's (Svjatoslav Richter), en de pianoconcerten (uitgevoerd door de componist zelf). De zoektocht naar platen vereiste in dat pre-internet tijdperk, evenals de zoektocht naar boeken, betrokkenheid maar ook kilometers maken: zo kwam ik na een reis naar Frankrijk terug met een 10-inch LP van een van Sjostakovitsj' plichtmatigste, weinig zeggend grandioze werken, Le Chant des Forest - Het Lied van de wouden - op een label dat Le Chant du Monde heette.

De strijkkwartetten van de componist beleefden alle hun eerste uitvoering door het Beethovenkwartet, waaraan de componist trouw bleef, al gaf hij meer dan eens te kennen dat hij die eer ook aan het Borodinkwartet zou kunnen gunnen. Zo heb ik een doos met LP's in de uitvoering van de Borodins. Veel van Sjostakovitsj' overige muziek die me dierbaar is, heb ik nog steeds op redelijk vroege LP's, met Russische uitvoerenden: Ojstrach, Rostropovitsj, Richter - al is de laatste voor de 24 Preludes en Fuga's ingeruild voor Tatjana Nikolajeva, voor wie het werk was geschreven, en die het ook als eerste uitvoerde.

Het enige grote werk van Sjostakovitsj dat ik niet op LP heb, is zijn opera Lady Macbeth uit het district Mtsensk. De controverse die daarover ontstond, vormt het vertrekpunt van mijn roman Het tumult van de tijd. Ik 'snapte' opera pas toen ik begin zestig was, en dus is mijn opname - een Weense live-uitvoering uit 2009 - er een op CD. Ik heb in de loop der jaren onvermijdelijk veel werk van Sjostakovitsj op CD aangeschaft, zowel voor het gemak als het heldere geluid. Maar dat zijn eerder coverversies dan vervangingen. Ik heb een moderne draaitafel, en hoewel heel wat van die oude LP's nu op mijn zolder bivakkeren, haal ik ze af en toe weer naar beneden om ze te beluisteren, door het geruis en gekraak - het achtergrondgehoest van een reeds lang overleden Moskous en Leningrads publiek heen - en me weer vertrouwd te maken met het authentieke geluid geproduceerd door verre virtuozen die met de componist zelf aan de muziek hadden gewerkt. En me tegelijkertijd weer vertrouwd te maken met mijn eigen verre, veel jongere ik.