Letterlijk vrij: vertalen uit het ‘arme’ Russisch van Oleg Pavlov

Газеты в степную роту завозили, как картошку: на месяц, на два или уж до весны, чтобы не тратиться зря на горючее и не баловать.
Kranten kreeg de steppecompagnie, net als de aardappels, aangevoerd voor een maand, voor twee maanden, of zelfs voor de hele winter: anders kostte het te veel brandstof en zouden de soldaten maar verwend raken.

‘Russisch is een arme taal.’
Ik hoor het hem nog zeggen, die oude kennis, ooit opgeleid aan het spionnenschooltje van Defensie in Harderwijk. Mijn collega-vertaler Els de Roon Hertoge en ik waren halverwege Oleg Pavlovs De aardappels en de staat, een roman over een compagnie goelagbewakers op de Kazachse steppe. Hij, die oude kennis, wilde ons wel helpen met de militaire termen.

Al ging het op dat moment om rangaanduidingen, zijn verzuchting had een bredere strekking: het Russisch moet het geregeld stellen met één woord, waar het Nederlands een reeks synoniemen ter beschikking heeft.

Verbaal geweld

Dat herkenden we. Telkens wanneer wij onze vertaling teruglazen, kregen we de neiging méér variatie aan te brengen in, om maar wat te noemen, frequente werkwoorden als zeggen, roepen en — het boek zit vol verbaal geweld — brullen. Dit waren aanvankelijk rechtstreekse overzettingen uit het even eenvormige Russisch. Maar toch, ‘een arme taal’? Het aardige was dat de vertaalvarianten zich steeds sterker vanzelf aan ons opdrongen, naarmate we langer aan Pavlov doorwerkten en zowel de karigheid als de uitbundigheid van zijn taalgebruik beter leerden zien. Al ging dat zeker niet zonder slag of stoot.

Want Pavlov vertelt niet alleen een bizar verhaal, dat zich amper kort laat navertellen. Hij doet dat ook nog eens, van de eerste tot de laatste zin, in de meest weerbarstige bewoordingen. Wij stonden voortdurend voor het soort vertaalpuzzels dat we ons hoogstens nog herinnerden uit onze gymnasiumtijd.

Miniem verdraaide uitdrukkingen

Aan het begin van onze klus had een Russische informant al gewaarschuwd. Pavlov hanteert niet zomaar uiteenlopende taalregisters — dat kom je bij meer schrijvers tegen. Nee, ‘hij schakelt in een halve zin over van Dante op boeventaal’. Hij haalt grammaticale toeren uit die ook voor moedertaallezers soms volstrekt onnavolgbaar zijn. Op een Russisch taalforum vroegen puristen waarom we ‘zo’n slechte schrijver’ überhaupt vertaalden…

We stuitten op archaïsche termen, bijvoorbeeld служивый, служака en большак voor militair, soldaat en weg, die misplaatst leken in een verhaal uit de nadagen van de sovjet-heilstaat. Pas na zoeken en aarzelen durfden we te vertalen met krijgsman, wapenknecht en heerbaan.

Staande uitdrukkingen kregen door een minieme draai opeens hun oorspronkelijke betekenis terug. Zoals хоть зарежь, de Russische variant van ons koste wat kost: letterlijk zoiets als snij (me) maar kapot. Pavlov vervangt de gebiedende wijs voor een aantonende en gebruikt een wederkerende vorm, als hij beschrijft hoe een gevangene opeist wat hem toekomt — хоть зарежется. Dus vertaalden wij, al hadden tegenlezers daar moeite mee: al moet hij zijn eigen strot doorsnijden. En копейки, het meervoud van kopeke, staat voor een paar centen; maar Pavlov gebruikt, als iemand bij een promotie opslag krijgt, fijntjes het enkelvoud, zodat ook wij besloten de man niet meer dan een kopeke extra te geven.

Kloppende sensaties

Hyperbolen en metaforen buitelen over elkaar heen en lijken hun eigen leven te leiden. Iemand heeft ogen die als spijkers in een rotsblok zijn geslagen maar op hun beurt andere mensen doorboren. Een ander marcheert met kuiten krakend als meloenen aan het hoofd van zijn troep, een monster waarvan hij de kop vormt. En wat de lucht in het boek doet… die barst, brandt, bevriest, is luizebollig en wat niet al.

Zo troffen we de ene na de andere vertaaluitdaging aan, van krachttermen die elke Rus aanvoelt zonder er de vinger op te kunnen leggen, tot zinsconstructies en deelwoordgebruik die grammaticaal amper kloppen maar wel kloppende sensaties oproepen.

Die sensaties gaven ons de sleutel tot het boek. Gaandeweg ontdekten we: die bizarre stijl dient een doel. Hij vormt het gereedschap waarmee Pavlov zijn beelden voor ons uitbeitelt, beknopt en zó kernachtig dat het verhaal mythische dimensies krijgt — en tegelijk heel dichtbij komt. Dat verhaal ging voor ons ademen, we konden het ruiken, aanraken, ondergaan. Dankzij een voortreffelijke luisterversie van het boek konden we niet alleen aan den lijve ondervinden hoe alles in echt Russisch klinkt; we kregen ook gevoel bij de frasering. Dat hielp ons enorm in onze pogingen onze taalmuziek kloppend te krijgen. Opeens werd duidelijk wat sommige oneindig cryptische passages werkelijk betekenden…

Letterlijk buitenissig Russisch

Uitgeverij Cossee had ons tevoren op het hart gedrukt de Nederlandse lezer te ontzien en geen al te gekke dingen op te schrijven. Maar om dat buitenissige Russisch konden wij niet heen. Naarmate het werk vorderde, werd ons Nederlands steeds minder braaf. Paradoxaal genoeg bleek juist de ‘letterlijkste’ vertaling op veel punten niet alleen de beste, maar ook de ‘vrijste’: degene waarvoor we de meeste lef, de meeste vrijheid nodig hadden. Pavlovs meesterschap kreeg ons in zijn greep, en gaf ons daarmee juist vleugels. Hoe simpeler, hoe beter; gelukkig ging ook Cossee hierin mee.

Russisch een arme taal? Een taal die een Pavlov rijk is, kun je bezwaarlijk arm noemen. In de handen van deze schrijver raakt het Russisch uitgekleed tot op het bot, gemangeld en gepureerd, met als resultaat een verhaal dat in vervoering brengt. De lezers, en de vertalers. En daarna, hopelijk, ook weer de lezers van de vertaling.

Paul van der Woerd vertaalde werk van Dmitri Gloechovski en Jevgeni Vodolazkin, deels in samenwerking met Els de Roon Hertoge, die ook werk van Olga Gromova en Maria Konjoekova vertaalde.