Mireille Cohendy over haar Franse vertaling van Ida Simons, Een dwaze maagd

Van jongs af aan was ik eraan gewend mijn vader, ongeveer dagelijks, te horen zeggen, dat hij zijn medemensen ernstig benadeeld had omdat hij niet begrafenisondernemer geworden was. Naar zijn stellige overtuiging zou, onmiddellijk daarna, de bevolking van onze planeet louter uit onsterfelijken hebben bestaan.
Hij was een schlemiel en hij wist het.

Deze eerste zinnen van Ida Simons' Een dwaze maagd zetten direct de toon voor het hele boek: humor en zelfspot. Ik was gelijk verknocht aan de tekst. Deze zinnen liepen in het Frans vrijwel meteen goed, ik hoefde alleen de interpunctie te wijzigen voor het juiste ritme.

Dès mon plus jeune âge, j'ai entendu mon père répéter chaque jour ou presque qu'il avait gravement nui à ses semblables en n'embrassant pas la carrière d'entrepreneur des pompes funèbres. Il était profondément convaincu que, s'il l'avait fait, les habitants de la planète seraient subitement devenus immortels.
C'était un schlemiel, un bon à rien, et il le savait.

Beeldende humor

Humor is vaak moeilijk weer te geven in een andere taal. Wat het Frans betreft, is vooral droge humor lastig. Maar de humor van Ida Simons is heel beeldend waardoor de ironie van de situatie vrij duidelijk is, bijvoorbeeld wanneer de moeder ruzie krijgt met haar schoonmoeder die haar de deur wijst:

"Ik zal blij zijn als we uitgehongerd in de goot worden gevonden, dan zullen jullie je moeten doodschamen." Ze ging fier de eetkamer in … en tot mijn verbazing schudde ze van het lachen. Ze wees me in de spiegel te kijken en daarin zag ik mezelf: dik als een beer, er zouden heel wat maanden voorbijgaan voor ik uitgemergeld uit een goot kon worden gevist.
"On nous retrouvera mortes dans le caniveau. Je serai bien contente, car vous serez couvertes de honte." Elle entra dans la salle à manger la tête haute... et, à ma grande surprise, je constatai qu'elle était secouée de rire. Elle me fit signe de me regarder dans la glace et je me vis : grasse comme une caille, il me faudrait des mois de jeûne avant de mourir de faim.

Peophadono's en andere uitdagingen

De auteur gebruikt veel Jiddische woorden. Wat moest ik daar mee doen? Sommige woorden zijn in het Nederlands bekend, die horen bij het Bargoens, zoals mesjogge. Maar Jiddische woorden komen nauwelijks voor in de Franse taal. Bovendien is men in het Nederlands sneller geneigd om vreemde woorden toe te laten dan in het Frans. Toch wilde ik het Jiddisch niet volledig uit de tekst weglaten. Ik besloot uiteindelijk sommige woorden te behouden, zoals schlemiel, en gaf meteen ernaast de betekenis in het Frans: un bon à rien. Ook shnorrer, waarbij de betekenis van het woord duidelijk wordt in de loop van het verhaal, heb ik laten staan. En Schieber werd Schieber, un filou (een oplichter).

De vreemde taal van oom Wally was ook een hoofdbreker: 'het was ursieus' of 'peophadono's'. Maar de persoonlijkheid van het personage is duidelijk, ik zag hem voor me en kon met een beetje fantasie Franse equivalenten vinden die zijn humor weergaven.

"Het was ursieus," zei hij, "in een woord: ursieus."
"C'était urkieux, répondit-il, en un mot, urkieux.

Verstoord vroeg hij waarom ze er als een paar peophadono's bijzaten
Contrarié, il demanda d'où leur venaient ces mines de derrières en berne.

Lastig was ook: een vette garen-en-bandjodin in 'meneer komt terug met een vette garen-en-bandjodin'. Dankzij een vriend die veel over het onderwerp weet, leerde ik dat voor de oorlog veel arme joden eenvoudige handelaren waren die met leuren de kost moesten verdienen. Ik had de woorden colporteur of mercière kunnen gebruiken, maar de klanken en de beeldende taal in deze uitdrukking zouden verloren gaan. Bovendien moest ook de bijnaam die Mili aan die vrouw geeft erin zitten. 'Tante garen-en-band, Mili noemde haar kortweg Garen.' Het werd 'Une vraie Juive-marchande-de-boutons-et-de-bobines-de-fil', een beetje lang, maar ook heel beeldend. En de bijnaam werd Bobine, bovendien krijg je 'Bobby et Bobine'. De alliteratie heeft iets grappigs en kinderlijks en Bobine kan zowel een klos draad als een grappig gezicht aanduiden.

Een schrijfster om te ontmoeten

Voor vragen kon ik uiteraard niet terecht bij de auteur, maar Mieke Tillema schrijft een biografie over Ida Simons en is zo vriendelijk geweest geduldig al mijn vragen te beantwoorden. Zij is een goede hulp geweest.

Soms wordt je als vertaler ontroerd door een tekst, het maakt emoties bij je los, je voelt sympathie voor de schrijver, alsof het een oude vriend is. Dat gebeurde bij dit boek. De kracht die uit haar humor blijkt, maakt van Ida Simons een bijzondere en sympathieke vrouw in mijn ogen. Ik had haar graag willen ontmoeten.

Mireille Cohendy werkt als literair vertaalster. Momenteel, werkt zij aan de vertaling van De Kozakkentuin van Jan Brokken. Eerder vertaalde zij o.a. werk van Carl Friedman, Harry Mulisch, P.C. Emmer, Rob Riemen en Jan Brokken.