De eerste zin van Olga van Bernhard Schlink, vertaald door Marcel Misset

Sie macht keine Mühe, am liebsten steht sie und schaut.

Een goede eerste zin is vaak de eenvoud zelve:

Ze doet haar best niet, het liefst staat ze daar maar zo'n beetje te staren.

Het is Olga in de knop: wie de nieuwe roman van Bernhard Schlink leest en daarna die eerste zin opnieuw bekijkt, ziet hoe veelzeggend dat terloops uitgesproken zinnetje is. Schlink is een meesterverteller.

Zonder iets van de ingenieuze plot (laat dat maar aan Schlink over) te verraden: in Olga heeft hij een monument willen oprichten voor 'de Duitse vrouw'. Het neerhalen van een ander monument - dat van Bismarck - speelt een centrale rol in het boek. Typisch Schlink.

Met Bismarck begon de fatale grootheidswaan van Duitsland: de geschiedenis die zou leiden tot de Eerste en de Tweede Wereldoorlog, en de terreur van de RAF in de herfst van de jaren zestig. De sterke vrouwen die nog in de negentiende eeuw werden geboren - en die, zoals Olga, overleden in de jaren zeventig van de vorige eeuw, stonden er met hun neus bovenop. Ze konden het tij niet keren en waren even machteloos als Olga is in die eerste zin.

Een ontroerend monument

De 'ze' uit de openingszin is Olga zelf. De woorden worden uitgesproken door haar moeder, een eenvoudige wasvrouw. Als ze geen tijd voor haar kind heeft, brengt ze haar naar de buurvrouw. Tot die buurvrouw zijn deze woorden gericht. Het is een klein wonder dat Schlink zo veel informatie in dat ene zinnetje heeft weten te vatten.

Olga is een eenvoudig arbeiderskind. Haar moeder heeft geen tijd en geen oog voor haar, een gevoelig, nieuwsgierig meisje. Een kind dat haar best niet doet en daar maar zo'n beetje staat te staren? Onder de hoede van haar praatgrage buurvrouw bloeit ze onmiddellijk op en blijkt ze slim, leergierig en doortastend. Olga's ouders overlijden vroeg. De buurvrouw wil haar graag onder haar hoede nemen, maar een al even zwijgzame grootmoeder neemt haar mee. Ook zij heeft geen oog voor de levendige intelligentie van het kind.

Haar hele leven zal Olga niet worden gehoord en niet worden gezien - behalve door de chroniqueur van haar leven, Ferdinand, een alter-ego van de schrijver zelf - die overigens ook pas aan het eind van het eerste deel een schuchtere entree maakt. Hij zal er uiteindelijk, met vasthoudendheid, liefde en speurzin (alle boeken van Schlink zijn whodunnits) in slagen een ontroerend monument voor Olga op te richten, en daarmee het monument van Bismarck een klein tikje uit het lood te slaan.

Hinderlijke bromvlieg

Waarna wij het boek sluiten, het opnieuw opslaan en lezen:

Ze doet haar best niet, het liefst staat ze daar maar zo'n beetje te staren.

Waarom eigenlijk niet: 'het liefste staat ze en kijkt' of 'het liefste staat ze te kijken'? In beide gevallen moest ik de uitdrukking 'te kijk staan' als een hinderlijke bromvlieg van mij afslaan - vertalers brommen hun teksten met het origineel mee zoals Glenn Gould deed als hij Bach speelde. In het Nederlands zou je overigens zeggen: 'staat ze en kijkt ze', wat het ritme aantast. De oplossing die ik koos, klinkt in mijn oren natuurlijker en volkser, en al is staren iets anders dan (aandachtig) kijken, het past zo beter in de context. Het past bij de wasvrouw die geen aandacht heeft voor haar kind, dat dappere meisje dat Bernhard Schlink met zo veel liefde heeft geportretteerd.

Marcel Misset (1961) vertaalde onder andere werk van Maxim Biller, Alfred Andersch, Lukas Bärfuss en (uit het Engels) van Alfred Hayes. Eerder lichtte hij voor ons de vertaling van Stefanie de Velasco's Tijgermelk en Fatma Aydemirs Ellebogen toe. Hij werkt nu aan de vertaling van Kukolka van Lana Lux voor Nieuw Amsterdam.