Het complot van de auteur met de lezer: over het vertalen van Juan José Arreola

Een samenzwering van fabels

In 1962 schreef de Cubaanse schrijver Alejo Carpentier een roman over de introductie van de idealen van de Franse Revolutie in de Nieuwe Wereld. De lezers van El siglo de las luces (de Eeuw van de Verlichting) komen er geleidelijk achter dat de idealen van vrijheid, broederlijkheid en gelijkheid aan de andere oever van de Atlantische Oceaan met harde hand in de praktijk werden gebracht. De vertaler of de uitgever kozen voor Het schavot op de voorsteven, een titel die de lezer meteen in een richting duwt die totaal geen recht doet aan Carpentiers vaak dodelijke ironie.

De keuze van de titel is dus niet louter een uitgeefbesluit, want hij kleurt al wat volgt. Probleempje: Confabulario, de titel van Juan José Arreola’s verhalenbundel uit 1952, heeft geen Nederlands equivalent. Het woord komt niet voor in het vertaalwoordenboek Spaans. ‘Fabulario’ staat er wel in: ‘fabelboek’, ‘fabelverzameling’. In het Latijnse woordenboek vinden we ‘fabula’ (verzinsel, verdichtsel), ‘fabulari’ en ‘fabulatio’, maar niet ‘fabularium’.

Het probleem zit ’m in het voorvoegsel ‘con-’. Dat wijst op iets dat je samen met anderen doet, zoals in ‘confabularse’ (‘samenzweren’, ‘samenspannen’) en ‘confabulación’: (‘complot, samenzwering’). Lezer en auteur moeten elkaar vinden om achter de ware betekenis van de tekst te komen.
Omdat ‘confablier’ niet bestaat in het Frans, koos de befaamde Franse vertaler Claude Couffon voor Le fablier, met als ondertitel (Confabulario), waardoor de nuance ‘samen met’ verloren gaat.
De Duitser Kajo Niggestich gaat kort en goed voor Confabularium. Dat is een vreemde combinatie van een Spaans voorvoegsel met een niet bestaand Latijns woord. Daar moet de Duitse lezer dan maar mee aan de slag…
De Amerikaan George D. Schade kiest voor Confabulario and Other Inventions. Hij combineert de oorspronkelijke Spaanse titel met een verwijzing naar Varia invención, de titel van een andere bundel van Arreola.

Vermoedelijk doen ‘Confabulario’ noch ‘Confabularium’ bij de doorsnee Nederlandstalige lezer een belletje rinkelen. Daarom kozen we voor een titel die hopelijk de nieuwsgierigheid prikkelt (Het wonderbaarlijke milligram), aangevuld met en andere fabels, wat naar het grondwoord verwijst, maar de connotatie ‘met anderen’ ontbeert.

Synergie

Gelukkig toont Arreola zelf hoe die synergie in het verhaal ontstaat. In ‘Sinesius van Rodas’ voedt zijn incipit uitdrukkelijk het initiële ongeloof van de lezer: ‘De afmattende bladzijden van de Patrologia graeca hebben de broze herinnering aan Sinesius van Rodas verzwolgen.’ De eindzin luidt: ‘De broze herinnering aan hem is vergaan in een zee van pagina’s: Paul Mignes Patrologia Graeca.’ Maar wat daartussen staat oogt zo ‘waar-schijnlijk’ dat het uit die oudchristelijke teksten gekopieerd lijkt, dankzij de goed gekozen personages wier verhaal wél in de Patrologia staat.

In ‘Parturient montes’ (de berg die een muis baart) illustreert Arreola hoe een kunstenaar naar de kortstondige verstandhouding met zijn publiek toeleeft. Het pasgeboren muisje is een metafoor voor een andere werkelijkheid. Maar het wrange slot toont ook aan dat die epifanie zo weer verduistert.

Een trein als Jezus

Arreola was zich als geen ander bewust van wat de keuze voor een woord kon meebrengen. In ‘De wisselwachter’, zijn bekendste verhaal, luidt de slotzin: ‘Al fondo del paisaje, la locomotora se acercaba como un ruidoso advenimiento.’ Hij was een uitmuntend kenner van de Schrift; in zijn keuze voor ‘advenimiento’, en niet (bijvoorbeeld) ‘llegada’, resoneert de (weder-)komst van Jezus, die de verlossing inluidt. Van Dale geeft: figuurlijk nadering en eerste begin – maar hier gaat het om de nadering van een echte trein.

Hoewel: na het verhaal van de vele truken van de spoorwegmaatschappij daagt het de lezer dat de verlossende komst van de trein een zoveelste zinsbegoocheling kan zijn, en dat de reiziger nooit uit het stationnetje weg zal raken. Daarom hebben we gekozen voor: ‘In de verte kwam de locomotief aangereden, als een oorverdovende wederkomst.’

Dit verhaal illustreert wat Borges’ leermeester Macedonio Fernández schreef: een goed verhaal wekt de  interesse van de sceptische lezer doordat de literaire techniek zijn zekerheden op losse schroeven zet. Maar uiteraard werkt dat alleen als die lezer bereid is tijdelijk zijn ongeloof op te schorten en het spel mee te spelen - con-, dus…

Toegegeven: in onze vertaling van de titel gaat die belangrijke nuance verloren. Maar lezers die met Arreola willen ‘samenzweren’ zullen het eens zijn met Julio Cortázar: ‘Ik sta versteld van wat u met zo weinig verbale materie weet te maken, het doet me denken aan Borges, en dit is geen gering compliment.’

Guy Posson vertaalde eerder werk van Roberto Juarroz, en samen met Stefaan van den Bremt Octavio Paz en Juan Gelman.