Over enkele problemen bij het vertalen van The Night van Rodrigo Blanco Calderón

(De titel van de roman is in het Engels omdat die verwijst naar een nummer van de Amerikaanse cultband Morphine. Het intrigerende levensverhaal van zanger en oprichter Mark Sandman is een van de vele boeiende verhaallijnen in het boek.)

N.B. We publiceerden al een fragment uit The Night.

Het zal vast niet iedereen bekend zijn, maar als literair vertaler ben je voor je inkomen voor een belangrijk deel afhankelijk van het Nederlands Letterenfonds. Als je aan bepaalde voorwaarden voldoet kun je een aanvulling krijgen op het (tamelijk bescheiden) honorarium dat je van de uitgeverij ontvangt. Een van die voorwaarden is dat je inzicht geeft in de moeilijkheidsgraad van de vertaling waarvoor je subsidie aanvraagt. Ter illustratie van zo’n motivering zes fragmenten uit mijn aanvraag voor de vertaling van The Night van de Venezolaan Rodrigo Blanco Calderón, aangevuld met wat ik uiteindelijk heb gedaan met de problemen die ik na eerste lezing van het boek tegenkwam.

1. Ik heb al in een eerder deel van mijn aanvraag aangegeven dat ik verwacht onder andere meer tijd dan normaal nodig te hebben voor de vertaling omdat er flink wat namen in voorkomen waarvoor enige research nodig zal zijn. En dan heb ik het in de eerste plaats over bekende (maar voor de Nederlandse lezer onbekende) Venezolanen. Ik denk er dan ook sterk over een namenregister op te nemen omdat anders misschien te veel onbegrijpelijk zal blijven.
   Ik heb lang getwijfeld of ik zo’n namenregister wel zou opnemen (het leidt af en kan ook enigszins uitleggerig overkomen), maar ten slotte heb ik toch besloten het wel te doen, omdat er anders veel interessante informatie verloren zou gaan. Er is op internet genoeg te vinden over de personen en gebeurtenissen in het boek, maar dat is voornamelijk in het Spaans en dus voor een doorsnee Nederlandse lezer niet toegankelijk.

2. Dan de palindromen, anagrammen en andere taalacrobatiek, waarvan ik in mijn aanvraag misschien te weinig concrete voorbeelden heb gegeven. Ik zal er hier wat meer geven, met waar mogelijk en nodig een toelichting over wat er precies moeilijk aan is. Er zit een stuk in over anorexia en daarbij wordt het begin van een alfabetische lijst gegeven van ‘vis en schelp- en schaaldieren’ met de bijbehorende hoeveelheid calorieën. Dan krijg je dus dit: Almeja, 50; Anchoas, 175; Anguila, 200; Arenque ahumado, 209; Arenque seco, 122; Atún, 225.... en zo gaat het nog even verder. Probleem hier: zoeken naar termen in het Nederlands voor die categorie (vis en schelp- en schaaldieren) en toch de alfabetische volgorde behouden, en liefst ook nog beginnend bij de A.
   Dat ‘beginnend bij de A’ is me helaas niet gelukt, maar in plaats daarvan heb ik een alfabetische lijst kunnen maken die begint bij de H, als volgt: Haring gerookt, 236; Haring gezouten, 168; Heek, 78; Inktvis, 80; Inktvis gefrituurd, 429; Kabeljauw vers, 72; Kabeljauw gedroogd, 290; Kokkel, 64; Mosselen, 74; Mosselen gebakken, 323. Het gaat hier vooral om de systematische opsomming en dan is het wat mij betreft niet zo erg om met de H te beginnen in plaats van met de A, ook al moest ik daarbij noodgedwongen doorgaan tot de M...

3. De mogelijke anagrammen van Margarita die ik al eerder noemde: ‘grata rima, amar grita, tragar a mí, tigra rama, mirar gata, rata grima, mar garita, migrar ata, trama gira, girar mata’. Probleem hier: het Spaans laten staan, met vertaling, of op zoek gaan naar mogelijke Nederlandse equivalenten. Dat zou het mooiste zijn, maar is dat mogelijk? Geen idee. Proberen dus. Bovendien komt hij er een aantal bladzijden later weer op terug en verwijst dan naar anagrammen met een dier als gemeenschappelijk kenmerk: ‘mirar gata (kat), rata (rat) grima en tigra (tijger) rama’. Op deze pagina en de volgende wordt trouwens ook nog doorgegaan op de andere anagrammen in de bovengenoemde reeks, waarbij tamelijk complexe overeenkomsten naar voren komen. Heel lastig, als je tenminste een Nederlands equivalent wilt vinden. Misschien wel bijna onmogelijk, maar dat zal nog moeten blijken.
   De eerste reeks (mogelijke anagrammen van de naam Margarita) bleek nog wel te doen, dat was vooral puzzelen en keuzes maken en niet zozeer vertalen. Mede dankzij een handig hulpmiddeltje als de anagrammenoplosser kwam ik tot de volgende Nederlandstalige anagrammen: ram gitaar, matig raar, ram graait, amir gaart, ria ragt ma, rat mag ria, ara at grim, rit ga maar.
   Veel problematischer is het een aantal bladzijden verder, als er gespeeld wordt met de verschillende betekenissen van de anagrammen. Hoewel er ook in de Nederlandse anagrammen een paar dieren zitten (ram, ara, rat) kwam ik toch niet tot een bevredigend resultaat, omdat ook in het vervolg nog meer gespeeld wordt met die betekenissen. Ik heb daar dan ook gekozen voor de Spaanse versie en de Nederlandse betekenis verwerkt in de tekst die erop volgt. Voor de geïnteresseerden: zie pagina 75 en 76 van de Nederlandse vertaling.

4. Ook hier worden voorbeelden genoemd: ‘Yo sonoro no soy’, ‘Yo corro, morrocoy’, ‘Leí, puta, tu piel’, ‘Son robos, no solo son sobornos’, ‘No te comas la salsa, mocetón’. Het probleem zal hier waarschijnlijk nog wel meevallen omdat er ook in het Nederlands veel palindromen te vinden zijn. Het wordt alleen lastig als er ook nog op de vaak absurde betekenis wordt ingegaan. Op pagina 64 onderaan verzint de verteller er zelf ook nog een paar.
   Het zal duidelijk zijn dat er net als bij de anagrammen ook hier geen één op één oplossing mogelijk is. Het was dus zoeken naar palindromen die passen in de context en hoewel dat ook niet in alle gevallen is gelukt, kwam ik toch wel een paar mooie tegen die ik kon gebruiken (met dank aan de onvolprezen Battus en zijn Opperlans!): Tooi die idioot, Mooi dit idioom, Er is daar onraad, sire, Te intens lezen ezels net niet. En nog zo het een en ander.

5. Zogenaamde textos bifrontes (tweekoppige teksten). Met een aantal voorbeelden. ik zal er één geven om duidelijk te maken waar het hier om gaat: ‘El dulce lamentar de dos pastores’ (het zoete klagen van twee herders) kan ook gelezen worden als ‘El dulce lamen tarde dos pastores’ (twee herders likken laat het snoepgoed). Het gaat dus om het vinden van een andere zin door met de lettergrepen te schuiven. De voorbeelden op de pagina’s 98 en 99 zijn veel ingewikkelder en ook hier geldt: Nederlands equivalent zoeken?
   Dit probleem was een stuk lastiger omdat er maar weinig voorbeelden van te vinden zijn in het Nederlands. Gelukkig zaten er ook maar een paar in de Spaanse tekst en is het uiteindelijk gelukt enkele Nederlandse voorbeelden te vinden (opnieuw met dank aan Battus!).
   Een van die voorbeelden: ‘Je pa stopt weer, oversteken dus’ kan ook gelezen worden als: ‘Je past op twee rovers, teken dus!’

6. Tot slot nog een hoogst merkwaardige tekst die wordt toegeschreven aan Hélène Smith, een Franse helderziende die de reïncarnatie zou zijn van een hindoeprinses en Marie Antoinette, en die wel werd gezien als de muze van de surrealistische schrijvers. De verteller heeft de tekst, die een mengeling zou zijn van Sanskriet en Latijn, in het Spaans vertaald: ‘Ejecútese ese ucase. Teseo y Aidé en Eubea. Sea ave o sea cetácea. Cállese. Cuídese. ¡Déjese de ese seseo o adecúese, cuélese, cásese! Échese en ese tapete aéreo y elévese. ¡Oh, Aidé! Te vejó Tadeo. Se cae Medea. Te dejó Tadeo. Se cae, cabecea. Huye de él, es vejete ateo. Te hiere, huele a hereje. Se hace caca. Hiede a pea de pebete y debe peseta. Es Hécate, Teo. Aidé, vete a Elea y acude a Teseo. Te apetece. ¡Ah!, te ve, te desea, se cuece en ese deseo. Oye se bebe té de secua y aceite de cacao y de cacahuete. ¡Oh, Aidé!, Teseo a veces es cadete aéreo. Te oía, te veía y hoy, en Eubea, te oye, te obedece. O sea, cede a ese deseo y ahí, ¡ay!, se asea, se hace cetáceo y se bebe el Egeo.’
   Ik kan er eerlijk gezegd nog geen touw aan vastknopen, maar ik hoop dat dat nog komt. Het zal in elk geval duidelijk zijn dat hier onder andere veel met klanken wordt gespeeld. Ook een leuke opgave...
   Het heeft wel even geduurd voordat ik dit raadsel begreep. Deze onzintekst bleek rechtstreeks verband te houden met een schijnbaar onbegrijpelijk letterraadsel dat enkele hoofdstukken eerder voorkwam en dat ik toen niet kon oplossen. Pas vrijwel aan het eind van mijn vertaling begreep ik het verband. Het had te maken met klank, als je de afzonderlijke letters van het letterraadsel uitspreekt ontstaat de absurde tekst hierboven. Een kunststukje waarvoor ik helaas geen Nederlands equivalent heb kunnen maken of vinden, zodat ik het noodgedwongen heb opgelost met een vertaling op klank en een voetnoot met de uitleg van het raadsel (zie daarvoor pagina 356 van de Nederlandse vertaling).

Al deze woord- en zinacrobatiek komt trouwens niet op naam van de auteur maar is zijn eerbetoon aan de Venezolaanse dichter en taalvirtuoos Darío Lancini, die alle in de roman voorkomende anagrammen, palindromen en tweekoppige teksten heeft bedacht en samengebracht in een inmiddels klassiek boek, met de titel OíraDarío (Luisteren naar Darío), die ook weer een palindroom is. Ook Lancini’s levensverhaal komt trouwens uitgebreid aan bod in de roman en is al even fascinerend als dat van Mark Sandman.

De Duitse multimediakunstenaar Dieter Jung heeft in 2015 een van Lancini’s vele palindroomgedichten (deze is in het Engels) afgebeeld in de vorm van een hologram:

Arie van der Wal studeerde Spaanse taal- en letterkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen en vertaalde onder meer werk van Gabriel Garcia Marquez, Roberto Bolaño, Mario Vargas Llosa [lees zijn toelichting op Voor uw liefde], Jesús Carrasco [lees zijn toelichting op De vlucht] Juan Filloy, Carlos Fuentes, Alan Pauls en Sergio Pitol.