Sanne van der Meij over de eerste zin van Didier Eribons Terug naar Reims

In Terug naar Reims schrijft Didier Eribon over hoe hij na het overlijden van zijn vader terugkeerde naar Reims, de plek waar hij is opgegroeid. Al geruime tijd voor zijn vader stierf, waren zijn ouders verhuisd naar Muizon, dat vlak buiten Reims ligt, 'zo'n semistedelijke zone omringd door weilanden, waarvan je lastig kunt zeggen of het nog bij het platteland hoort of dat het in de loop der jaren een zogeheten voorstad is geworden'. En de naam Muizon was voor hem longtemps niet meer dan een naam:

'Longtemps, ce ne fut pour moi qu'un nom.'

Deze zin doet denken aan Marcel Prousts werk, die Du côte de chez Swann, het eerste deel van À la recherche du temps perdu, begon met de zin: 'Longtemps, je me suis couché de bonne heure [...]' Ik ben dus in de verschillende vertalingen van zijn werk gedoken - of eigenlijk in een van de vele blogs die de vertalers van de meest recente vertaling, Martin de Haan en Rokus Hofstede (van wie die laatste mij overigens als mentor begeleidde bij deze vertaling), over deze zin hebben geschreven - en vond de volgende vertalingen:

'Heel lang ben ik vroeg naar bed gegaan…' (Nico Lijsen, 1979)
'Lang ben ik bijtijds gaan slapen…' (Thérèse Cornips, 2009)
'Er is een tijd geweest dat ik vroeg naar bed ging…' (Martin de Haan en Rokus Hofstede, 2015 [fragment | toelichting door de vertalers])

Gecombineerd met de eerste zin van Retour à Reims leverde dit drie opties op:

'Heel lang was het voor mij niet meer dan een naam.'
'Lang was het voor mij niet meer dan een naam.'
'Er is een tijd geweest dat het voor mij niet meer dan een naam was.'

De Haan en Hofstede spreken in hun blogs over het woord temps, 'tijd', dat een belangrijk thema vormt voor Proust en derhalve belangrijk is in die eerste zin. In Eribons boek is dit niet een woord dat in het bijzonder wordt gethematiseerd, dus die overwegingen waren voor mij niet zo van belang.
Ik vond de zin met Cornips' vertaling van longtemps ritmisch het minst mooi klinken. Er lijkt iets te missen aan het begin van de zin. Ik verwacht 'heel lang' of 'lange tijd'. Ik twijfelde nog een tijdje tussen de andere twee opties, totdat Eribon op zijn Facebook-pagina een bericht plaatste over deze eerste zin. Hij schreef dat veel mensen denken dat het een verwijzing naar Proust is, maar dat hij eigenlijk dacht aan de zin 'Demain, tu ne seras pour moi plus rien qu'un nom' uit de opera Thaïs van Jules Massenet en dat zijn beginzin dus eigenlijk een mix is van twee verwijzingen.
Voor zover ik weet is die opera niet in het Nederlands vertaald, dus ik hoefde geen rekening te houden met een bestaande vertaling - of ik had niet de luxe een bestaande vertaling te kunnen gebruiken, het is maar hoe je het bekijkt. Dit maakte de keuze uit de twee overgebleven vertalingen een stuk gemakkelijker: ritmisch vond ik De Haan en Hofstedes vertaling van longtemps te ver afstaan van de zin uit de opera van Massenet. En aangezien een opera wordt gezongen, vond ik dat een belangrijk criterium. Uiteindelijk begint de Nederlandse vertaling dus als volgt:

'Heel lang was het voor mij niet meer dan een naam.'

Sanne van der Meij vertaalde Didier Eribons Retour à Reims voor Leesmagazijn. Momenteel werkt ze aan de vertaling van de debuutroman van Violaine Huisman, die bij De Geus zal verschijnen onder de titel Autobiografie van mijn moeder.