Stieren en koeien in Japan – over het vertalen van Yasushi Inoues Stierensumo, door Jacques Westerhoven

Toen de uitgeverij Bananafish mij vroeg of ik belangstelling had voor het vertalen van twee novellen van Yasushi Inoue, hapte ik meteen toe. Inoue is een van de meest vooraanstaande Japanse schrijvers van de late twintigste eeuw, en het is me altijd een raadsel gebleven waarom in omringende landen (met name Duitsland) de meeste van zijn werken wel zijn vertaald, maar in Nederland tot nu toe slechts één kort verhaal. Ik ben nu zeventig, dacht ik, dus als ik het werk van Inoue in Nederland iets meer bekendheid kan geven, zou dat een passende afsluiting zijn op mijn carrière als vertaler.

Geen stierengevecht

De titel van de eerste novelle leverde geen problemen op. Die luidt in alle talen, inclusief het Japans, Het jachtgeweer. Geen vergissing mogelijk. Ik kende het verhaal al, dus, ik wist van te voren dat ik me hierover tenminste geen zorgen hoefde te maken. De problemen begonnen met de tweede novelle. Die heet Tōgyū in het Japans, een titel die in het Engels vertaald is als Bullfight. En nu moet ik een bekentenis doen: ondanks het feit dat ik al meer dan veertig jaar in Japan woon, lees ik Engels nog steeds vlotter dan Japans, zeker het ietwat statige, ouderwetse Japans van Inoue, dus omdat ik dat verhaal nog niet kende, las ik eerst de – overigens uitstekende – Engelse vertaling.

Ik zag onmiddellijk dat een letterlijke vertaling als Stierengevecht hier problemen zou opleveren. Want bij het woord ‘stierengevecht’ denkt een Nederlander, net als de gemiddelde Europeaan, in eerste instantie aan gevechten in de Spaanse stijl, waarbij de stier eerst wordt bestookt met banderillas en ten slotte onvermijdelijk wordt gedood door een matador met een estocada – of een slager met een slagersmes, als de matador er in de arena een potje van maakt.

Sumo

Al die Spaanse toestanden passen duidelijk niet in een Japanse novelle, maar een Japans stierengevecht gaat ook niet tussen een stier en een mens, maar tussen twee speciaal hiervoor gefokte stieren. Daarom stelde ik aan mijn redacteur voor om Stierengevecht te veranderen in Stierensumo. Dit is een woord dat in de Japanse tekst ook een aantal malen wordt gebruikt, en een kijkje naar de foto hieronder geeft aan waarom:

Mijn redacteur was meteen enthousiast. Het was een markante titel, een die opvalt, en de uitgeverij maakte er onmiddellijk reclame mee.   

Stiermensen

Toen ik de hele novelle echter had vertaald en de tekst dus redelijk goed kende, kreeg ik er mijn twijfels over, hoewel het mijn eigen geesteskind was. Toegegeven, in de novelle spelen echte stieren een grote rol en ze vechten ook echt met elkaar, maar de stieren van de titel zijn ook symbolische stieren. De hoofdpersoon Tsugami is zo’n stier. Tsugami heeft het aan de stok met zo’n beetje alle andere personen die in dit verhaal voorkomen: de organisator Tashiro, de zwartemarkthandelaar Okabe, en ook met zijn vriendin Sakiko. Deze drie zijn eveneens stieren, zelfs Sakiko.

Door de novelle Stierensumo te noemen, wordt er te veel nadruk gelegd op de gevechten tussen de echte stieren en ziet de lezer misschien over het hoofd dat de titel ook slaat op de gevechten tussen de mensen in het verhaal.

Tussen twee haakjes, mag dat eigenlijk wel, naar een vrouw verwijzen als een stier? In dit geval wel. Strikt gesproken heet het verhaal namelijk niet Stierengevecht, maar Rundergevecht. Het element gyū in de titel Tōgyū wordt ook gelezen als ushi, en dat betekent meestal ‘koe’, hoewel de betekenis strikt gesproken neutraal is – ‘rund’ dus. Technisch gesproken is een stier een o-ushi en een koe een me-ushi. Rundvlees is gyūniku, het peperdure Japanse rundvlees heet wagyū, en bij het eten van vlees denkt niemand meteen aan stieren, vooral niet in Nederland, waar rundvlees hoofdzakelijk afkomstig is van jonge koeien.

Mijn uiteindelijke oplossing was om het boek Vechtende stieren te noemen. Jammer genoeg had de uitgever al een omslag laten ontwerpen gebaseerd op Stierensumo, dus die vlieger ging niet op. Lezers die het boek kopen in de verwachting iets aan de weet te komen over het wel en wee van het Japanse stierenvechten zullen echter niet bedrogen uitkomen. Het wordt er gedetailleerd in beschreven. Zolang ze maar beseffen dat dit verhaal over veel meer gaat dan stierensumo.

Jacques Westerhoven woont en werkt al meer dan veertig jaar in Japan. Hij vertaalde van Haruki Murakami onder andere 1q84, De opwindvogelkronieken, Kafka op het strand en Kangoeroecorrespondentie [lees zijn toelichting bij de vertaling], en werk van Junpei Gomikawa en Junichiro Tanizaki.