De eerste zin van De stralende wereld van Margaret Cavendish, vertaald door Thomas Heij

De stralende wereld vertelt het verhaal van een jonkvrouw die belandt in een andere wereld, waar de steden zijn gemaakt van edelstenen en de mensen op dieren lijken. In mum van tijd schopt ze het tot keizerin en zet ze de politiek, kunst en wetenschap naar haar hand. Daarbij wordt ze op wonderlijke wijze bijgestaan door de geest van de hertogin van Newcastle.

Deze filosofische roman uit 1666 is een van de eerste sciencefictionverhalen en een hoogtepunt in de utopische literatuur. Een verhaal vol ideeën, humor en ironie, met een krachtige feministische boodschap.

Bijna een verhaal op zich

De eerste zin van De stralende wereld, het beroemdste werk van Margaret Cavendish is meteen een mooie uitdaging voor een vertaler:

A Merchant travelling into a foreign Country, fell extreamly in Love with a young Lady; but being a stranger in that Nation, and beneath her, both in Birth and Wealth, he could have but little hopes of obtaining his desire; however his Love growing more and more vehement upon him, even to the slighting of all difficulties, he resolved at last to Steal her away; which he had the better opportunity to do, because her Father's house was not far from the Sea, and she often using to gather shells upon the shore accompanied not with above two to three of her servants it encouraged him the more to execute his design.
Een koopman die reisde naar het buitenland werd smoorverliefd op een jonkvrouw. Hij was echter een vreemdeling in dat land en bovendien beneden haar stand, zowel van geboorte als in rijkdom, dus had hij maar weinig hoop op de vervulling van zijn wens. Toch werd zijn liefde almaar heviger en hartstochtelijker, en zelfs zo zeer dat hij alle belemmeringen vergat en uiteindelijk besloot haar in het geheim te ontvoeren.
Zijn kansen daarop werden vergroot doordat het huis van haar vader niet ver van de zee stond en zij geregeld schelpen verzamelde op het strand met niet meer dan twee of drie bediendes. Dit moedigde hem nog meer aan zijn plan uit te voeren.

Die zin is te lang. Zulke zinnen, aaneengeregen met puntkomma's, waren heel gebruikelijk in die tijd, en ook Cavendish rijgt er in De stralende wereld vrolijk op los. Voor een vertaling die leesbaar is voor de hedendaagse lezer moeten ze echter worden opgeknipt tot meerdere zinnen en zelfs meerdere alinea's.

Deze eerste zin is zo lang dat hij bijna een verhaal op zich is. Maar dan volgt een onverwachte wending: de jonkvrouw belandt via de noordpool in een andere wereld, waar ze uitgroeit tot keizerin en flamboyante filosoof. Ze zet de politiek, religie en wetenschap in de wereld naar haar hand en bemoeit zich dus met allerlei 'mannenzaken'. Zo ontwikkelt het liefdesverhaaltje zich tot een feministische utopie met een krachtige vrouwelijke hoofdpersoon.

Speciaal voor vrouwen

Hoe onwaarschijnlijk dit scenario ook is, toch doen de lotgevallen van de jonkvrouw die keizerin wordt geregeld denken aan Cavendish' eigen levensloop. Ze werd weliswaar niet ontvoerd, maar zag zich als hofdame van de Engelse koningin door de Engelse Burgeroorlog gedwongen in ballingschap te gaan op het continent - voor haar een andere wereld.

In Parijs ontmoette ze niet alleen de liefde van haar leven, William Cavendish, maar ook vooraanstaande denkers als Descartes, Hobbes en Huygens. Die ontmoetingen inspireerden haar zelf te schrijven over wetenschappelijke onderwerpen, waarbij ze zich vooral baseerde op wat ze te horen kreeg van de geleerde mannen in haar omgeving.

Dit biografische feitje is een zege voor het maken van de vertaling. Het Engelse origineel staat namelijk vol spelfoutjes. Neem bijvoorbeeld deze outfit van de keizerin: 'her Coat was of Pearl, mixt with blew Diamonds'. Als je de zin uitspreekt, snap je ineens dat het gaat om blauwe diamanten. Ook in de eerste zin zit een foutje: het woord 'extreamly' is verkeerd gespeld, maar zeg het hardop en je hoort niks geks.

Los van de spelfoutjes, toont Cavendish zich met De stralende wereld een vaardig auteur. Het verhaal is heel afwisselen: van liefdesverhaal en filosofische bespiegelingen, tot een pastiche op een klassieke fabel en een zeeslag met ingenieuze trucs. Ook wisselt Cavendish van toon - nu eens serieus en ernstig, dan weer vrolijk en ironisch - en register - een neutrale verteller, maar heel formele dialogen. En ze laat geregeld verborgen gevoelens doorschemeren: de teleurstelling van de experimentele filosofen als ze hun telescopen moeten wegdoen; de verwarring onder de redenaars die verstrikt raken in hun syllogismes; het ongeduld van de immateriële geesten bij alle vragen van de keizerin. Dat alles moet natuurlijk ook doorklinken in de Nederlandse vertaling.

Van zo'n fantasierijk verhaal verwacht je het misschien niet, maar het verscheen als aanhangsel bij een van Cavendish' wetenschappelijke teksten. Het korte voorwoord verklaart het een en ander: daarin richt ze het werk nadrukkelijk tot een vrouwelijk publiek - 'Aan alle edele en waardige dames'. Maar de meeste dames, schrijft ze, beleven geen plezier aan filosofische discussies, vandaar dat ze haar filosofische gedachtes heeft uitgewerkt tot een verhaal. Op die manier lokt Cavendish haar lezers de filosofie in en toont ze hen een fantasiewereld voorbij bestaande beperkingen, waarin ook vrouwen zich naar hartenlust kunnen buigen over wetenschap, religie en politiek.

Thomas Heij studeerde filosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen en is redacteur bij het Nexus Instituut. Eerder vertaalde hij De Jefferson Bijbel en de utopie van Francis Bacon, Nieuw-Atlantis.