De eindejaarslijstjesspiegel

24 december 2019

Waarom die Engelse en Amerikaanse lijstjes, en niet de Chinese en Spaanse? Waar zijn de Duitse en Franse trouwens?! Waarom vergelijken jullie appels met peren? Waar is de poëzie? De non-fictie? En dit is toch alleen de mainstream? Een toelichting bij het eindejaarslijstjesoverzicht van Athenaeum.nl.

Waarom luisteren jullie niet naar Jona Lendering? Die schreef immers alweer vier jaar geleden:

‘Elk eindejaarslijstje is veilig gerepeteer van allang bekende informatie. Niets nieuws, niets verrassends. Meer van hetzelfde. Een symptoom van een platvloerse cultuur zonder ideeën.’

(En vulde dat vorig jaar nog aan met een geste aan onze boekhandel.) Mijn persoonlijke antwoord, als boekverkoper, recensent, jurylid, redacteur van een literair tijdschrift en lezer met slecht geheugen, is: omdat ze overzicht bieden. Omdat ze, zoals de (longlists van de) literaire prijzen ook doen, de wekelijkse waan van de boekenbijlage met zijn sterren en ballen en agenda en actualiteit corrigeren. Omdat ze mij wél verrassen.

N.B. Onze lijstjes: de eindejaarslijstjes van de kranten, van onze eigen recensenten en van de boekverkopers van Athenaeum en het Martyrium.

Enkele observaties.

In de eindejaarslijstjes komen twee boeken bovendrijven die nog niet met een grote prijs bekroond zijn: Manon Uphoffs Vallen is als vliegen en Ocean Vuongs Op aarde schitteren we even. Waarbij aangetekend zij dat Vuong in september een MacArthur Genius Grant toegekend kreeg, in geld $ 625.000,- (!), en dat meestgenoemde auteurs ook bij jury's gewaardeerd worden. In 2018 Radna Fabias (elke grote poëzieprijs) en Rob van Essen (de Libris Literatuurprijs), in 2017 Koen Peeters (die toen net met de ECI Literatuurprijs bekroond was) en Tommy Wieringa (die diezelfde prijs met andere naam in 2018 kreeg).
Aan de andere kant van de eindejaarslijstjesspiegel, de rijke long tail, de eenzame favorieten, zijn er debuten (Irma Maria Achten) is er poëzie (Wigmans Verzamelde gedichten werden nog het meest genoemd, maar ook Robin Robertson), zijn er kinderboeken (Wat je moet doen als je over een nijlpaard struikelt werd viermaal genoemd), essays (Charlotte Van den Broeck, Laura Broekhuysen) en een enkele biografie (Sontag!). Scrollen en doorklikken, de online variant van dwalen en bladeren, is het leukste bij lijstjes.
Voor die minder bedeelde genres geldt dan dat literaire prijzen de eindejaarslijstjes corrigeren. Begin februari komen de nominaties voor de Grote Poëzieprijs, de longlist voor de Socratesbeker is er al, en de Woutertje Pieterseprijs-nominaties komen in maart. Voor de M.J. Brusseprijs en de Geschiedenisprijs moeten we langer wachten.
Non-fictie, merkt onze rubrieksbeheerder Geschiedenis & Politiek op, ontbreekt goeddeels bij de meestgenoemde titels. Van den Broeck, Moser, Scheijen, Van Loo, De Bruijn. Dat lijkt tegen te spreken dat non-fictie aan een opmars is bezig is.
Maar er is een verschil tussen professionele veellezers en kopers (waaronder algemenere journalisten; bij De Standaard leest de redacteur buitenland thrillers, en de economieredacteur Ilja Leonard Pfeijffer). In ons lijstje bestverkochte titels over 2019 is de top-vier Pfeijffer, Bregman, Houellebecq, Mak (hardback + paperback opgeteld). Non-fictie telt echt wel mee.
Er is ook verschil tussen critici en boekverkopers. Er is overlap: Ocean Vuong komt op beide lijstjes voor, net als Oek de Jong en Manon Uphoff. Maar boekverkopers lezen ook echt andere boeken.
De Belgen zijn minder enthousiast over de nieuwe Coetzee dan de Nederlanders, de Amerikanen en Britten kunnen de nieuwe Atwood wél waarderen. En voor hun waardering van Uphoff moeten we nog even wachten op de vertaling van Vallen is als vliegen.
Er is ook in het boekenvak - schrijvers, uitgevers, lezers - nog steeds een gender gap. Ondanks Uphoffs triomf blijft de verhouding in de top eenderde-tweederde.
Praktischer: zo'n eindejaarslijstjesspiegel toont wel patronen aan, maar het blijft appels met peren vergelijken. We telden bijvoorbeeld de persoonlijke favorieten van redacteuren van Trouw, De Groene, NRC en De Standaard op bij de gerangschikte lijstjes van de Volkskrant (die Vuong niet eens noemt) en De Morgen. Appels en peren met een korreltje zout dus maar.
Abonneemuren staan tussen ons en een universeel overzicht in: de tweede helft van De Morgen, Le Monde, Die Zeit, de rest van de Britse Times (wist u dat Jeroen Olyslaegers op dat lijstje staat?).
Wel opgenomen: de Amerikaanse kranten en tijdschriften Time, The New York Times en The Washington Post, de Britse Sunday Times en Guardian, de Belgische Humo, De Morgen en De Standaard, de Nederlandse de Volkskrant, De Groene Amsterdammer, Trouw, Nederlands Dagblad, De Revisor, NRC Handelsblad en Het Parool. Audio: de podcast Boeken FM en de boekenrubriek van Nieuwsweekend. Online: Tzum, Athenaeum.nl en De Papieren Man.
Leesbaarheid en leverbaarheid beperken een daadwerkelijke globalisering. Het lijkt wel of het alleen maar moeilijker wordt om boeken uit verre landen te bemachtigen, en vice versa: voor pakketjes zijn de grenzen een bijna negentiende-eeuwse realiteit. Dus daarom, Jan van Mersbergen, geen Chinese lijstjes, of Tsjechische.
Maar ook niet El Pais of El Mundo. Favoriet Luis Landero heeft onze winkel nog niet bereikt, de Nederlandse vertaling van Piketty moet ook nog komen, en Luiselli (Mexicaanse schrijfster, vertaald uit het Engels) en Tokarczuk en McEwan en Hustvedt worden ook in Nederlandse vertaling al vaak genoemd, de vertaling van Wolfram Eilenbergers boek is hier alweer oud. Maar ik vrees dat hier vooral een gebrek aan tijd doorslaggevend is - wij zijn ook vrij met Kerst en op Nieuwjaarsdag.
Daarom vullen we alleen nog maar aan met Nederlandse media, ik verwacht de podcast BoekenFM nog, Het Parool en de belangrijkste boeken volgens auteurs bij NRC. Nu eerst kerst. Met een kerstfilm?