‘Hier is hij die je leest en graag wilt kopen: MARTIALIS.’ Piet Schrijvers over zijn vertaling

Welgeteld heeft hij er vijftienhonderdvierenzeventig (1574) geschreven en gepubliceerd, Martialis, de Romeinse schepper van het moderne epigram (puntdicht met pointe), in twaalf bundels van circa honderd epigrammen. Vanaf 88 na Christus verschenen ze jaarlijks in de maand december vlak vóór het Romeinse Saturnaliafeest (zeg maar het Romeinse Sinterklaasfeest). Bij dit oeuvre, in versregels omvangrijker dan bijvoorbeeld het epos Aeneis van Vergilius, worden lezer (en vertaler) steeds weer verrast. Martialis toont zich een grootmeester van de variatie, inhoudelijk, stilistisch, metrisch.

Een vertaler kan naar mijn mening op deze punten het Latijnse origineel niet verbeteren en dient een zogeheten foreignizer te zijn, dat wil zeggen iemand die de originele vorm en inhoud zo veel mogelijk navolgt. Ik zal proberen dit te demonstreren aan de hand van een simpel, voor de hand liggend voorbeeld: het openingsepigram 1.1 dat in het Latijn en in mijn vertaling als volgt luidt:

Hic est quem legis ille, quem requiris,	Hier is hij die je leest en graag wilt kopen:
toto notus in orbe Martialis	Martialis, bekend over heel de wereld
argutis epigrammaton libellis:	om zijn puntige bundels epigrammen.
cui, lector studiose, quod dedisti	Beste lezer, de roem die je hem verleende
viventi decus atque sentienti,	bij zijn leven en bewustzijn, krijgen
rari post cineres habent poetae.	dichters zelden als ze gecremeerd zijn.

Het Latijnse gedichtje is geschreven in hendecasyllabi (‘elflettergrepers’), een versmaat die Martialis in circa 20% van zijn epigrammen (ruim driehonderd) toepast:

- v – v v -  v // – v – x
(v en – resp. kort en lang in Latijn, onbeklemtoond en beklemtoond in het Nederlands)

Een ritmische analyse levert op: aanloop van twee beginlettergrepen, een herkenbare zogeheten chori-jambe:  – v v – (‘hij die je leest’, ‘-alis bekend’, ‘puntige bun-’ etc.), gemarkeerd trocheïsch slot (- v: ‘graag wilt kopen’, ‘heel de wereld’, ‘epigrammen’ etc.), dat aan de Martiaalse hendecasyllabi een slepend einde geeft (in gemarkeerde ritmische tegenstelling tot zijn veelgebruikte pentameter die met een heffing eindigt (zie 1.2 ‘en hun gezelschap zóékt tijdens een lange réís’).

Een voorbeeld van domesticating (dat wil zeggen: aanpassing aan de traditie en taaleigen van de vertaler zelf anno 2000) vindt men bijvoorbeeld in het Martialisnummer van het klassiek tijdschrift Hermeneus (45, 1973-4, 1):

Hier is weer iets van die bekende Martialis
die jullie leest, omdat-ie zo brutaal is.
Dank voor de roem, zolang ik er nog was:
dichters worden gewoonlijk eerst tot as.

De vertaler koos voor een vorm die vanaf de zeventiende eeuw in Nederlandse Martialisvertalingen werd gebruikt: vormvaste jamben met rijm. Een dergelijke keuze is naar mijn smaak anno 2019 ouderwets en wellicht oubollig. Een domesticating vertaler wil toch dat zijn literaire vertaling een plaats vindt tussen (ten opzichte van de vertaler) contemporaine poëzie. Welnu, dit soort vormvaste, rijmende kwatrijnen worden professioneel niet meer geschreven (ik kom ze bijvoorbeeld niet meer tegen in de wekelijkse Trouw-bijlage over Nederlandse poëzie). Mijn voorbeelden zijn moderne dichters als Menno Wigman en Ingmar Heytze die een perfect oor voor ritme bezitten maar gebondenheid met een zekere mate van vrijheid (bijvoorbeeld in lettergreepaantal per regel) hanteren. De geciteerde rijmende versie toont ook de gebreken die elke rijmende versie laat zien: te grote inhoudelijke vrijheid (uit rijmdwang: bijvoorbeeld ‘brutaal’, dat niet in de Latijnse tekst voorkomt).

Een tweede voorbeeld pluk ik uit de meer recente vertaling van Martialis boek I van de hand van Vincent Hunink (De waanzin van Rome 2015), in de typografie van de herdruk in Lampas. Tijdschrift voor classici (2019, p. 181):

Hier is hij dan – u leest hem, vraagt naar hem –:
de wereldwijd vermaarde Martialis
met zijn spitse epigrammenboekjes!
Beste lezer, wat u hem aan eer
en hulde gaf bij leven en bewustzijn
krijgen dichters zelden na hun dood.

Afwezigheid van rijm maakt Hunink tot een foreignizer, maar vergeleken met de metrische regelmaat van Martialis maakt hij er nogal een prozaïsch rommeltje van. Chori-jambe, slepend einde, regelmaat zijn verdwenen. Ritmische correcties liggen voor de hand:

Hier is hij dan – u vraagt naar hem, u leest hem -:
[...]
beste lezer, wat u hem aan eer en
hulde gaf bij leven en bewustzijn,
krijgen dichters zelden na hun sterven.

Overigens acht ik zijn vertaling ook inhoudelijk op twee plaatsen weinig geslaagd: regel 3 ‘epigrammenboekjes’ ruikt te veel naar het Latijnse libelli en regel 4-5 ‘eer en hulde’ is dubbelop vergeleken met Martialis.

Een drietal gevolgen en conclusies uit deze korte analyse:

1. Mijn foreignizing uitgangspunt bij het vertalen van Latijnse poëzie is door mijn Martialiswerk nog versterkt. Bij eposvertalingen heb ik ook altijd de dactylische hexameter geprefereerd. De tijd van de zevenvoetige jambe lijkt gelukkig voorbij te zijn.
2. Huidige poëzievertalers zouden eens een moderne versleer moeten bestuderen (bijvoorbeeld het metrisch handboek van mijn oud-collega Sicking).
3. Eigenlijk wordt het tijd voor een nieuwe Nederlandse versleer en Nederlandse prosodie voor vertalers van antieke poëzie! Jeugdige Nederlandse scholieren leren wel muta cum liquida in Latijnse hexameters, maar geen vertaler hoort iets over liquida cum muta in Nederlandse versregels: ‘ik vertolluk de gevoelens van het volluk’. Dat ooit een nieuwe Nederlandse prosodie zich ‘erbarremt’ over mij!

Piet Schrijvers is emeritus hoogleraar Latijnse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Leiden, essayist en vertaler. Hij vertaalde naast Vergilius ook Horatius en Seneca. Voor de vertaling van De rerum natura van Lucretius ontving hij in 2011 de Martinus Nijhoffprijs. In 2007 ontving hij de Oikos publieksprijs. Voor Athenaeum.nl lichtte hij eerder de eerste zin van Vergilius Aeneas toe, en Seneca’s tragedies.