Arjaan en Thijs van Nimwegen over het vertalen van Petina Gappah's Vanuit het duister stralend licht

Als we op onze vertalersgeschiedenis afgaan, staan de afgelopen jaren romans over immigrantenperikelen en etnische identiteit hoog op het urgentielijstje. Vluchtelingenproblematiek en racisme zijn natuurlijk ook actuele zaken. Een historisch decor is zeldzamer, al hadden wij ervaring met 12 jaar slaaf van Solomon Northup. Petina Gappah’s roman Out of Darkness, Shining Light (Vanuit het duister stralend licht) biedt een verrassende, negentiende-eeuwse kijk op slavernij en rassenverhoudingen.

Het is het verhaal over David Livingstone, vooral na zijn legendarische ontmoeting met Henry Morton Stanley in hartje Afrika, over zijn dood en de barre tocht die zijn metgezellen naar de kust ondernemen, zeulend met het lijk dat terug moet naar Engeland.

De beide sprekers in het boek zijn zwart. Geen van beiden heeft veel begrip voor de ethische verontwaardiging van Livingstone en de andere blanken. In grote delen van Afrika was slavernij sinds mensenheugenis een vanzelfsprekende zaak, en ook vele westerse bestrijders ervan richtten zich aanvankelijk meer tegen de uitwassen en wreedheden dan tegen het instituut; dezelfde houding die Multatuli tegenover het kolonialisme had.

De afschaffing van de slavernij leidde, net als in de Verenigde Staten, tot grote maatschappelijke problemen, waarvoor de plaatselijke bevolking, vrijgemaakte slaven incluis, niet dankbaar was, alle humane bedoelingen ten spijt.

Zulke wrange bedenkingen worden geuit door Jacob Wainwright, trouwe vriend en leerling van Livingstone en door Halima, Livingstones kokkin, een gewezen slavin. De eerste is een pedante half-intellectueel, christelijker dan christelijke blanken, die zich uitdrukt in pompeuze woorden, doorspekt met Bijbelcitaten. Sympathieker is Halima, ongeletterd, spontaan, met een scherp intellect en het hart op de tong, niet afkerig van sappige roddels.

Zelden hebben wij een boek vertaald met twee zulke totaal verschillende taalregisters, wat bij een co-vertaling extra lastig is: je moet over twee expressiewijzen overeenstemming weten te vinden en knopen doorhakken. Wainwrights aandeel is het grootste: zijn gereconstrueerde dagboek omvat bijna twee derde van het boek en hoewel zijn volstrekt humorloze vertogen juist door die dorheid soms bepaald komisch zijn, is zoveel Tale Kanaäns misschien te veel van het goede.

I said the service as we buried that sacred organ. A person whom the Lord has blessed with an abundance of talent must, perforce, constantly struggle against the twin sins of Vanity and Pride. I have struggled, and, I hope, not in vain to overcome, from an early age, the sin of Pride.  But I must admit that my heart swelled inside me to hear the sighs and sniffles of the congregation before me, if I may make so bold as to call such a small rag tag of pilgrims.
Ik leidde de dienst terwijl we dat gewijde orgaan begroeven. Wie door de Heer met overvloedig talent is gezegend moet, noodgedwongen, voortdurend vechten tegen de tweeërlei zonden IJdelheid en Hoogmoed. Sinds mijn jonge jaren heb ik, naar ik hoop niet tevergeefs, geworsteld met de zonde der Hoogmoed. Maar ik moet toegeven dat mijn hart zwol in mijn borst bij het horen van de zuchten en het gesnotter van de gemeente voor mij, als ik zo vrij mag zijn zulk een bijeengeraapt janhagel aan pelgrims zo te omschrijven.

Zijn vele vaste zinswendingen en constructies wilden we handhaven. De plechtstatige bekrachtiging most, die hij voortdurend gebruikt, werd bij ons steevast aller-: Livingstone 'schreef allerverbazingwekkendst veel' en Halima is in Jacobs visie 'de allerleeghoofdigste der vrouwen'. Zijn soms bizarre stijl is vaak gebaseerd op Bunyans The Pilgrim’s Progress (1678) en merkwaardige personificaties als 'Hopende', 'Getrouwe' en 'Reus Wanhoop' hebben we behendig uit de vroege Nederlandse vertaling Eens Christens reize naar de Eeuwigheid (1682) van dat vrome werkje geplukt.

Halima’s levendige, babbelende verteltoon doet veel hedendaagser aan, en we moesten er vooral voor waken die niet te populair te maken – ze is tenslotte een negentiende-eeuwse vrouw. Maar ze kan behoorlijk tekeer gaan en gebruikt hele reeksen vaste uitdrukkingen die we even steevast hebben vertaald.

I was getting powerful hungry just thinking of all this food. 'And what is more,' I snapped at Amoda, 'in the Liwali's house we did not have ants running in and out of the food while people ate, I will tell you that for nothing.'
Alleen al bij de gedachte aan al dat eten kreeg ik ontzettende honger. 'En nog wat,' snauwde ik tegen Amoda, 'in het huis van de Liwali liepen er niet voortdurend mieren over het eten heen als je zat te eten, dat kan ik je wel vertellen.'

Dit alles natuurlijk met instandhouding van de Afrikaanse couleur locale en de negentiende-eeuwse couleur temporale. De auteur verschafte een uiterst handige begrippenlijst, en zelfs een argumentatie voor de verschillende spellingen van namen en termen (Swahili/Suaheli, Zambezi/Zambesi) die ons wat overbodig voorkwam.

Maar het is een meeslepend, exotisch verhaal en de onhandige, tragische Jacob, die ondanks zijn vroomheid en eruditie geen officieel zendeling mocht worden vanwege zijn kleur, en vooral de onverwoestbare, slimme Halima, die Livingstones hart onder een mvula-boom begroeven, hebben ons hart gestolen. I will tell you that for nothing.

Arjaan van Nimwegen (1947) is vertaler en schrijver. Samen met Thijs van Nimwegen vertaalde hij boeken van David Vann, Philipp Meyer, David Cronenberg, Solomon Northup, Marlon James, Robert Harris, Claire Vaye Watkins, Lawrence Hill, Lee Clay Johnson, Amor Towles, Jennifer Egan, Louise Erdrich en Susan Sontag. Hij vertaalde ook werk van Aravind Adiga, Kenzaburo Oë, Donna Tartt, Martin Page en Paul Verlaine.

Thijs van Nimwegen (1981) is vertaler. Solo vertaalde hij Goat Mountain van David Vann en The Kept van James Scott. Naast zijn samenwerkingen met Arjaan van Nimwegen vertaalde hij samen met verschillende andere collega’s werk van Jarett Kobek, Sigrid Rausing, Paul Theroux, Lidia Yuknavitch, Mira T. Lee en Gerald Murnane.