Vertalingen uit het Engels of Duits voor de vertaling van Charis Vlavianós, Hitlers geheime dagboek - door Hero Hokwerda

Onlangs, in de Vrij Nederland van december, klaagde Roxane van Iperen dat er in Nederland te weinig weerwoord wordt geboden tegen het onmiskenbare - al te gemakkelijke vergoelijkte - gebruik dat vooral Thierry Baudet maakt van elementen afkomstig uit een fascistisch verleden of ook wel heden. Welnu, daarin was de columniste niet óp, maar al vóór haar wenken bediend, met de vertaling en uitgave, twee maand eerder, van de roman Hitlers geheime dagboek, van de Griekse schrijver Charis Vlavianós.

In deze succesvolle roman uit 2016 (vier drukken in het eerste jaar) reconstrueert de auteur (tevens historicus, en trouwens ook dichter) Hitlers opsluiting in de Landsberggevangenis bij München (1923-24), na de mislukte Bierkellerputsch. De roman is geschreven in de vorm van een fictief dagboek, op basis van historische gegevens, en is eigenlijk een soort psychologische roman, die inzicht geeft in persoonlijkheid, denkwijze en gedachtegoed van de man die een bloedig stempel op de twintigste eeuw zou drukken. Vlavianós had bij het schrijven van deze roman in elk geval de Griekse, evident neonazistische partij Gouden Dageraad in gedachten, maar wel degelijk ook het wereldwijde populisme, dat misschien minder expliciet maar evengoed onmiskenbaar flirt met allerlei terminologie van fascistische oorsprong.

Om maar meteen te beginnen met boreaal, het woord waarmee Baudet zoveel ophef teweeg heeft gebracht. Hij mag dan doen alsof dat alleen een onschuldig woord voor noordelijk is maar zou noords niet een betere vertaling zijn? Voor wie geneigd is hier muggenzifterij te zien: noords was in de vooroorlogse fascistische literatuur synoniem voor Arisch, en dat gold ook voor het Franse boréale (waar Le Pen père ook niet vies van was). Nu komt dit begrip ook voor in Vlavianós roman, en het opvallende is dat de tweetalige auteur (Grieks en Engels) niet zijn toevlucht neemt tot een vorm van het Griekse bronwoord boreus/boreas, maar het weinig gangbare leenwoord nordikós hanteert, op basis van het Engelse nordic, bij ons noords en bij Hitler nordisch - maar die zegt er in de roman bij dat hij niet zo van dat woord houdt en liever Arisch heeft… Als vertaler heb ik het niet kunnen laten even mijn neus om de hoek te steken en in een noot de lezer kort op deze kwestie te wijzen.

Overigens zat er in deze roman ook nog wel een specifiek vertaalprobleem. De Griekse schrijver geeft Hitler nogal eens citaten uit allerlei usual suspects in de pen, ter onderbouwing van zijn gedachtegoed. Vlavianós heeft daarvoor gebruik gemaakt van Engelse uitgaven. Dat mag dan intussen in filosofieopleidingen in Nederland heel gewoon zijn, in mijn geval dreigde het dus te gaan om een Nederlandse vertaling van des auteurs Griekse vertaling van door hem in het Engels gevonden citaten die natuurlijk zelf ook weer een vertaling van het Duitse origineel waren - een soort drietrapsraket Dat kon natuurlijk niet: ik moest in die gevallen de Duitse brontekst zelf vertalen, dan wel, waar mogelijk (vooral in het geval van Nietzsche), de citaten uit een bestaande Nederlandse vertaling overnemen.

Vlavianós zelf, om bronverwijzingen gevraagd, kon die maar mondjesmaat geven en leek het probleem eigenlijk ook niet zo te zien: 'Ik heb ze letterlijk uit het Engels vertaald, dan vertaal jij ze toch gewoon letterlijk uit het Grieks?' - en dat voor iemand die zelf een gerenommeerd vertaler van (vooral Engelse) poëzie is en hoofdredacteur van het fraaie Griekse tijdschrift Píisi ('Poëzie'), dat ook ruimte biedt aan beschouwingen over het vertalen. Kortom: zelf op zoek dus maar. Dat viel nog lang niet mee, alleen al doordat de uitgavegeschiedenis vooral in Nietzsches geval vaak gecompliceerd is. Dus, met behulp van trefwoorden die door mij op goed geluk in het Duits vertaald waren uit het Grieks (zelf dus weer een vertaling, van een mij onbekende Engelse vertaling) op zoek naar de oorspronkelijke citaten in het Duits. Daarbij hielpen de Duitse tekstuitgaven op Google, maar dan moest ik de betrokken passage ook nog in een bestaande Nederlandse vertaling zien terug te vinden, wat door de editieverschillen opnieuw niet meeviel, zeker als het om een boek van een kleine duizend bladzijden van Nietzsche ging.

Twee korte voorbeelden. Op 6 januari citeert Hitler met instemming een passage uit Nietzsche over, in het Grieks, de omogenopíisi van de Europese mens, waarvoor homogenisering voor de hand ligt, maar dat maakt de tekst er niet bepaald duidelijker op. Als de Duitse brontekst eenmaal gevonden is, blijkt daar Nivellierung te staan en wordt de vertaling dankzij nivellering opeens een stuk helderder. Het is niet ondenkbaar dat al in het Engels iets als homogenising heeft gestaan, maar ook rechtstreeks in het Grieks zou een vertaling van nivellering nog niet meevallen en was dat omogenopíisi daar uiteindelijk misschien wel de beste oplossing.

Tot slot nog het volgende korte citaat uit Nietzsches Wille zur Macht. Eerst woordelijk vertaald uit de Griekse vertaling van een vertaling van een vertaling:

Er is een onderricht nodig, sterk genoeg om de sterken te versterken, de vermoeiden van de wereld te verlammen en te vernietigen.

Dan de (door mij overgenomen) vertaling van Thomas Graftdijk:

Er is een leer nodig, sterk genoeg om telend te werken: versterkend voor de sterken, verlammend en slopend voor hen die de wereld moe zijn.

En dan ook Nietzsche zelf nog maar even:

Es bedarf einer Lehre, stark genug, um züchtend zu wirken: stärkend für die Starken, lähmend und zerbrechend für die Weltmüden.

(Zou trouwens züchtend, waar het hier over mensen gaat, niet eerder fokkend zijn dan telend, dat op planten slaat?)

Overigens is sinds de verkiezingen van afgelopen juli de Gouden Dageraad uit het Griekse parlement verdwenen, al is het natuurlijk de vraag in hoeverre dat toe te schrijven is aan Vlavianós' boek…

Hero Hokwerda vertaalde uit het Nieuwgrieks werk van onder anderen Dimítris Chatzís, Kostas Tachtsís, Fílippos Drakondaïdís, Yorgos Theotokás, Nikos Kavvadías, Aléxandros Papadiamandis, Evjenía Fakínou, Rhea Galanaki, Pavlos Mátesis, Nikos Kazantzakis, Sotiris Dimitríou, Mara Meimaridi, Nikos Davvetas, Georgios M. Vizyinós, M. Karagatsis, Yannis Kiourtsakis, Nasos Vayenás, Odysseas Elytis, Kostas Karyotakis en ook poëzie van Charis Vlavianós.