3 vragen aan… Erno Eskens, auteur van Denkers en dwalers, een geschiedenis van de filosofie in de Lage Landen

Met welke schrijver zou je op date willen?

Op date? Nou dat wil ik alleen met Marthe Kerkwijk. Zij maakte de tekeningen voor ons kinderboek: De kinderen van Chronos, een spannend verhaal voor de jeugd over de Griekse filosofen.

Als dat met terugwerkende kracht zou kunnen, zou ik ook graag met Franciscus van den Enden de kroeg in gaan. Voor mij was hij toch de grote ontdekking tijdens het schrijven van Denkers en dwalers. Van den Enden was de leraar van Spinoza. Hij runde de Latijnse school op 't Singel in Amsterdam, net om de hoek bij Athenaeum. Hij was buitengewoon erudiet - een kunsthandelaar, toneelschrijver, leraar en filosoof; iemand die zich lekker kon opwinden over ongelijkheid en onrecht in de wereld. Dat mag ik zelf ook graag doen.

In zijn Vrije politijke stellingen, dat trouwens over een paar maanden in moderne hertaling uitkomt, komt Van den Enden met een frisse visie op democratie. Hij legt uit hoe de jonge republiek vorm moet krijgen nu de Spanjaarden zijn verjaagd. Daarbij roept hij op tot de bouw van stadions bij alle steden zodat zoveel mogelijk vrije burgers bij elkaar kunnen komen om te stemmen. De armen moeten bijstand krijgen, de moraal rond seksualiteit mag worden opgerekt, en verder pleit hij voor een juiste mix van vrijheid, 'evengelijkheid' en burgerschap.

Hier benadert Van den Enden de beroemde slogan van de Franse Revolutie, maar hij schrijft dit een eeuw eerder. Hij was zijn tijd dus ver vooruit. Zelf was hij trouwens ook al een echte revolutionair. Toen hij een lesverbod kreeg in Amsterdam trok hij naar Frankrijk met het plan om Lodewijk de Veertiende te vermoorden. Helaas werd hij afgeluisterd en kwam zijn complot uit. Ze hebben hem gemarteld - benen stevig vastbinden en dan wiggen tussen knieën benen slaan - en vervolgens opgehangen aan een lantaarnpaal op het Place de la Bastille in Parijs. Arme man.

Welk boek heeft je hardop doen lachen?

Bij het schrijven van Denkers & dwalers had ik het boek De vrouw van F.J.J. Buytendijk nog eens in mijn hand. Het is eigenlijk een vrij saai boek, maar ik krijg steeds de slappe lach bij het lezen van de eerste zin: 'Uitgangspunt van deze studie is dat de vrouw een mens is.' Het is natuurlijk niet om te lachen zo'n zin, maar bedwing je lachspieren maar eens. Ken je trouwens dat geschrift van Juan Luís Vivès over de lach? Hij was Spanjaard die in de late middeleeuwen lang in Brugge woonde en met Erasmus optrok. Hij beschrijft hoe hij wekenlang vastte om zijn lichaam te onderwerpen aan zijn geest. Maar bij zijn hap na de vastenperiode, kreeg hij van puur genot de slappe lach. Weg controle over het lichaam... Hij gruwde van dat controleverlies. Bijzonder wel, vind je niet? Wie zou er nu nog gruwen van de slappe lach?

Welk boek houdt je op de been in moeilijke tijden?

Alle boeken. Boeken überhaupt. Maar als ik even bemoediging nodig heb, blader ik het liefst in oude vergeelde Nederlandstalige filosofieboeken. Je komt altijd wel een leuke of gekke gedachte tegen. Er is zoveel moois gedacht, zoveel lelijks ook. De strijd tegen die lelijkheid en voor de schoonheid van het denken houdt mij gaande, denk ik. Zo is Denkers en dwalers althans ontstaan.

Ik vind de meeste troost bij die denkers die weigerden om het idee van vooruitgang los te laten. Neem Clara Wichmann. Zij pleitte voor vrouwenkiesrecht, voor dierenrechten en voor minder repressieve omgang met criminelen. In haar Inleiding in de filosofie van de samenleving schrijft ze: ‘Laten de filosofen die mensen met een hart voor maatschappelijke verbeteringen dus niet tegenwerpen dat ze niets dan illusies najagen. De wereld is vol van verbeteringen, vol van gevoelens van verlichting en verheffing; er ontstaat daarnaast alleen steeds weer een nieuwe druk, die opnieuw verlichting zal behoeven.’ Zo is het natuurlijk. Misschien dwalen we onderweg, maar we mogen het nooit opgeven.

En over die dwalers heeft Coornhert, ook zo'n held, terecht opgemerkt: 'Niemand dwaalt vrijwillig'. Ook heel troostrijk, zo'n gedachte. Er zijn natuurlijk genoeg mensen die denken dat filosofie sowieso nergens toe leidt en dat we sowieso wel naar het putje gaan. In mijn somberste momenten denk ik er ook wel eens zo over. Maar dan pak ik Stand-up filosoof van mijn wijlen vriend en collega René Gude erbij. Hij zegt in dat boek: 'Van de wereld weet ik het niet, maar met het wereldbeeld gaat het steeds beter.' Schrale troost misschien, maar voor een filosoof toch ook bemoedigend. Want zelfs als de wereld door klimaatellende, de zesde extinctie of oorlogen naar het putje gaat, dan nog heeft ons filosofische handwerk - dat voortdurende geknutsel aan het zelf- en wereldbeeld - zin gehad.

Erno Eskens is auteur van het gloednieuwe overzichtswerk Denkers en dwalers, een geschiedenis van de filosofie in de Lage Landen. Daarin besteedt hij niet alleen aandacht aan de briljante geesten maar ook aan de klungelaars, de dwaallichten, de foute denkers én de vanwege hun sekse of afkomst veronachtzaamde of zelfs onderdrukte denkers. Zo staan usual suspects als Erasmus, Descartes en Spinoza schouder aan schouder met Anna Maria van Schurman, Clara Wichmann en Tan Malaka. Wie eerdere boeken van Erno Eskens heeft gelezen, weet dat hij belezenheid en diepgang paart aan lichtheid en een gevoel voor het absurde. Met Denkers en dwalers haal je niet alleen baanbrekende gedachtes in huis, maar ook knotsgekke ideeën en hilarische anekdotes.