De eerste zin van David Bezmozgis’ De verraders, vertaald door Nicolette Hoekmeijer

Van huis / ver / weg

De beginzin van David Bezmozgis’ The Betrayers doet meteen al een beroep op mijn verbeelding:

A thousand kilometers away, while the next great drama of his life was unfolding and God was banging His gavel to shake the Judaean hills, Baruch Kotler sat in the lobby of a Yalta hotel and watched his young mistress berate the hotel clerk— a pretty blond girl, who endured the assault with a stiff, mulish expression.

‘A thousand kilometers away’– de mooiste en meest natuurlijke vertaling is naar mijn idee ‘Zo’n duizend kilometer van huis…’ Hier stuit ik echter meteen op een probleem, aangezien een van de rode draden in het boek de vraag is waar iemand thuis is: Baruch Kotler, een uit de Krim afkomstige politicus die later naar het beloofde land is getrokken en nu, in deze eerste scène van de roman, is teruggekeerd naar zijn geboortegrond, worstelt onder meer met de vraag waar hij thuis is. Is Israël het thuisland van deze Joodse politicus, of is de Krim, waar hij vandaan komt, uiteindelijk zijn thuis?

Door away hier met van huis te vertalen zou ik een voorschot nemen op de rest van het boek, sterker nog: ik zou de lezer meteen aan het begin een bepaalde interpretatie opleggen. Maar wat dan? ‘Zo’n duizend kilometer ver…’ ‘Zo’n duizend kilometer weg…’ ‘Zo’n duizend kilometer verderop…’ ‘Op een afstand van zo’n duizend kilometer…’ Enkele opties vielen meteen af omdat ik ze lelijk vind, maar ik heb lang gedubd tussen ver of weg. Hoe langer je over zo’n keuze nadenkt, hoe meer je je erin vastbijt, hoe ingewikkelder het wordt, hoe meer facetten er lijken te gaan meespelen. Weg vond ik ook te veel impliceren dat Tel Aviv, en niet de Krim, de spil is waar de vertelling om draait. Anderzijds heeft ver een beetje de bijklank van ver van huis…

Wat ik meestal doe wanneer ik ergens niet uitkom is de verschillende mogelijkheden aftasten door er ofwel met iemand over te praten ofwel in gedachten wat omtrekkende bewegingen te maken, wat dromerig uit het raam te staren. En terwijl ik dat deed doemde het beeld op van Baruch Kotler die terugkeerde naar de Krim, na dertig jaar eerder de Krim te hebben verlaten. Ineens wilde ik zíén hoe hij zich over de wereld had verplaatst, hoe de Krim en Israël ten opzichte van elkaar liggen. Ik wilde me een beeld vormen, in de onbewuste hoop zo de knoop te kunnen doorhakken tussen ‘zo’n duizend kilometer ver’ of ‘zo’n duizend kilometer weg’.

1000 / 1385 / 1500

Het internet levert probleemloos een mooi kaartje, met vliegroutes en al. En met ongevraagd de verontrustende mededeling: ‘Bij een directe route bedraagt de afstand tussen Tel Aviv en Jalta 1.385 kilometer.’ Pardon? Stond er dan misschien miles en heb ik daar als vanzelf kilometers van gemaakt? Het zal niet de eerste keer zijn… Maar nee, er staat toch echt kilometers. 1.385 komt dichter in de buurt van 1500 dan van 1000. Moet ik er dan geen 1500 van maken?

En ineens heb ik er een probleem bij. Door mijn poging een completer beeld te krijgen ben ik er nog steeds niet uit wat ik het beste alternatief vind voor van huis, en ondertussen ben ik alleen nog maar verder van huis.

Na lang aarzelen besluit ik níét David Bezmozgis wijsneuzerig te vragen of hij wel weet hoe ver het is van Tel Aviv naar Jalta en of hij zich wel realiseert dat 1385 eerder afgerond zou moeten worden op 1500 dan op 1000, maar mét hem te vinden dat duizend een mooier rond getal is dan vijftienhonderd en dat de exacte afstand hier van ondergeschikt belang is. Ver is ver, laten we het daarop houden. Bovendien: vertalen wat er staat – een praktische en efficiënte aanpak. Eens kijken hoe ver ik daarmee kom.

De doe-het-zelvende God

Nog geen halve zin later staat er: ‘… God was banging His gavel to shake the Judaean hills…’ Niet moeilijk doen: ‘God sloeg met zijn hamer op de bergen van Judea.’

Maar ook hier speelt mijn verbeelding me parten – wat deels verklaart waarom vertalingen (ook) zo persoonlijk zijn: als ík lees dat iemand met een hamer ergens op slaat zie ik een doe-het-zelver voor me, of misschien nog eerder een driftige kleuter. Hoe dan ook heb ik een beeld voor ogen dat meer associaties oproept met knutselen en onmacht dan met goddelijke toorn. Als zo’n beeld zich eenmaal in mijn hoofd heeft vastgezet kom ik er maar moeilijk weer vanaf, en ik ben dan ook niet in staat om ‘gewoon’ te vertalen wat er staat. Het werkwoord moet waardiger, imposanter. Laten neerdalen, misschien? Dat komt meer in de buurt, maar is te beheerst, te krachteloos. Met het beeld van de doe-het-zelver voor ogen blijf ik knutselen, probeer het Nederlands iets imposants te geven: een almachtig neerdalen van Gods hamer. Uiteindelijk denk ik het juiste beeld te treffen door het waardige neerdalen letterlijk kracht mee te geven.

En zo ben ik via het pad van de verbeelding bij de volgende vertaling uitgekomen:

Zo’n duizend kilometer ver, waar zich de volgende dramatische gebeurtenis in zijn leven afspeelde en God met kracht Zijn hamer liet neerdalen om de bergen van Judea te doen schudden, zat Baruch Kotler in de lobby van een hotel in Jalta en zag zijn jonge minnares uitvaren tegen de receptioniste – een aantrekkelijke blondine, die de uitbarsting met een stugge, hooghartige blik over zich heen liet komen.

Nicolette Hoekmeijer is docent aan de Vertalersvakschool in Amsterdam en vertaalde eerder onder andere werk van Kiran Desai, Edwidge Danticat, Edward St. Aubyn, Nathan Englander, Toni Morrison en Candace Bushnell. Eerder lichtte ze haar vertaling van Jess Walters Schitterende ruïnes op Athenaeum.nl toe. En, in de eenentwintigvoudige oerknal van deze rubriek, die van Toni Morrisons Een daad van barmhartigheid.