De eerste zinnen van Peter Høegs Het effect van Susan, vertaald door Femke Blekkingh-Muller

Den der vil lægge billet ind på Carlsbergs Æresbolig i Valby, 850 kvadratmeter med fuld kælder og park, gratis og på livstid, kan med fordel begynde med at skaffe sig Nobelprisen i fysik. Det har Andrea Fink gjort i en tidlig alder, og derfor har hun kunnet overtage huset efter Niels Bohr engang i 60érne og bo her i halvtreds år.
Wie zich kandidaat stelt om de erewoning van het Carlsberg-concern in Valby te mogen bewonen, een villa die 850 vierkante meter groot is, volledig onderkelderd, een eigen park heeft, en waar je gratis en voor het leven woont, heeft meteen een voorsprong als hij de Nobelprijs voor de natuurkunde wil winnen. Andrea Fink heeft dat al op jonge leeftijd gedaan en daarom heeft ze ergens in de jaren zestig het huis mogen overnemen van Niels Bohr en woont ze er al vijftig jaar.

De openingszin van dit boek over Susan, een natuurwetenschapster met een wel heel bijzondere gave, was meteen een van de lastigste om te vertalen. Dat kwam niet alleen door de constructie van de zin, die twee bijzinnen bevat en een vaste uitdrukking die lastig te vertalen is. Maar ook doordat er referenties in staan die de Deense lezer onmiddellijk begrijpt, maar die voor de Nederlandse lezer veel minder, of zelfs helemaal niet vanzelfsprekend zijn.

De Deense Heineken

Om te beginnen het Carlsbergconcern. Iedere Deen kent het biermerk Carlsberg. De Carlsbergbrouwerij is een van de grootste ter wereld en het merk is voor Denemarken ongeveer wat Heineken voor Nederland betekent. Ik denk dat sommige Nederlandse bierdrinkers het merk wel zullen kennen, maar het niet-bier-drinkende deel van onze bevolking zal misschien nog nooit van het merk Carlsberg hebben gehoord.

Wat het nog lastiger maakt, is dat ook bij de meeste Denen bekend is dat het Carlsbergfonds veel aan kunst en sportsponsoring doet, maar ook een lange geschiedenis heeft op het gebied van financiële ondersteuning van wetenschappelijk onderzoek. Verder is in Denemarken algemeen bekend dat het concern middenin de hoofdstad Kopenhagen een heel groot complex bezit, bijna een dorp, waar vroeger bier werd gebrouwen, laboratoria waren voor onderzoek naar en ontwikkeling van het bier en waar zelfs werknemers woonden.

Iedere Deen kent ook de beroemdste Deense natuurwetenschapper en Nobelprijswinnaar Niels Bohr uit de tweede zin, en weet dat deze in de erewoning, een prachtige villa op dit complex, woonde. In deze villa mochten belangrijke wetenschappers wonen die werden gesponsord door het Carlsbergfonds. Niels Bohr woonde er dertig jaar, tot zijn dood. Tegenwoordig worden de prachtige zalen op de begane grond van de villa gebruikt voor belangrijke evenementen en congressen. Op de bovenverdieping wonen nog steeds gastonderzoekers.

Niet uitleggen

Daar zat ik, met in de eerste zin meteen een aantal cultuurgebonden aspecten die de doorsnee Deense lezer onmiddellijk iets zeggen, maar de Nederlandse lezer waarschijnlijk heel weinig. Dat alles uitleggen in de eerste zin van een roman, of meteen een noot invoegen, zou mijns inziens dodelijk zijn. Ik heb er dus voor gekozen om dat niet te doen. Het gevolg is dat de zin in het Nederlands een stuk ondoorzichtiger zal overkomen dan in het Deens.

Door de zin zoveel mogelijk te laten zoals hij in het origineel is, heb ik geprobeerd de zin zo leesbaar mogelijk te houden. Ik heb er wel aan toegevoegd dat de erewoning een villa is, zodat je je er een beeld bij kunt vormen en ik heb ingevoegd dat je er voor het leven mag wonen.

Vaste uitdrukking

Dan is er ook nog de zinsconstructie. De eerste woorden van de Deense zin vormen een vaste uitdrukking die zoveel betekent als: degene die aangeeft serieus geïnteresseerd te zijn in… Zo kun je een boek natuurlijk niet beginnen. In het Nederlands bestaat helaas geen equivalent voor deze uitdrukking, dus ik was gedwongen om te omschrijven waar het om ging. Ik heb ervoor gekozen om een eigen uitdrukking te formuleren die hopelijk duidelijk maakt dat het erom gaat dat je als het ware kunt solliciteren om de bewuste villa te mogen bewonen.

Ik heb dus voorrang gegeven aan de leesbaarheid van de eerste zinnen in de hoop dat de lezer niet zal struikelen over te veel uitleg.

Wie doorleest, krijgt het door

Gelukkig komt de lezer er vrij snel achter hoe het allemaal in elkaar zit. Dat Andrea Fink de erewoning van het Carlsbergfonds heeft mogen betrekken omdat ze baanbrekend onderzoek verrichtte naar wat er gebeurt als een groep mensen hun gezamenlijke intelligentie aan elkaar koppelt om prognoses te doen over de toekomst. En dat politiek, overheid en zakenwereld daar allemaal hun voordeel mee proberen te doen.

Het effect dat Susan op mensen heeft, is dat ze hen met haar speciale gave de waarheid kan laten vertellen. Susan wordt ingezet om te achterhalen wat nou precies het doel van die toekomstcommissie was. Andrea Fink is het grote voorbeeld en de leermeesteres van Susan, degene die haar heeft opgeleid en die ze meer dan wie ook vertrouwt. Het is dus niet zo vreemd dat Susan te rade gaat bij Andrea Fink als de zaken haar boven het hoofd groeien. Of Susans vertrouwen in Andrea en in de wetenschap terecht is, zal echter nog maar moeten blijken.

Femke Blekkingh-Muller vertaalt volwassenen- en jeugdliteratuur uit het Zweeds, Deens en Noors. Eerder vertaalde ze boeken van Jens Christian Grøndahl, A.J. Kazinski, Christian Jungersen, Katarina von Bredow, Stian Hole, Jo Nesbø en Per Nilsson.