Hanna Bervoets, Olga Tokarczuk, Ian McEwan, Bert Wagendorp (de boekbesprekingen in de week van 22 mei 2019)

Johan Heilbron trapt af in deze editie van de Nederlandse Boekengids met een artikel over de HEMA als kleine kapitaalkrachtige firma, een geschiedenis die werd opgetekend door Stefan Vermeulen in HEMA. De onwaarschijnlijke ontsnapping van een nationaal icoon. Volgens Heilbron is Vermeulens grote verdienste dat ‘hij in detail de praktijken beschrijft van de twee private equity-firma’s die successievelijk eigenaar zijn van de HEMA: KKR en Lion Capital’. De firma KKR werd geportretteerd in ‘de beroemde schandaalkroniek’ Barbarians at the Gate van Bryan Burrough. Na de ‘uitkleedpartij van KRR volgde het afpersregime van Lion Capital’, waardoor er weinig van de kapitaalkrachtige HEMA overbleef. Over de lotgevallen van de HEMA in de Verenigde Staten schrijft Josh Kosman in zijn boek The Buyout of America.

‘Globalists: The End of Empire and the Birth of Neoliberalism van de Amerikaanse historicus Quinn Slobodian voegt een nieuwe dimensie toe’ aan het verhaal over het neoliberalisme, schrijft Merijn Oudenampsen. Slobodian toont met het oorsprongsverhaal van het neoliberale gedachtegoed dat ‘marktfundamentalisme een misleidende term’ is ‘omdat neoliberale denkers van het begin af aan de nadruk hebben gelegd op de extra-economische voorwaarden voor het functioneren van de vrije markt’. Voor wie ‘meer wil weten over de intellectuele fundamenten van onze huidige mondiale economische orde’: volgens Oudenampsen is Globalists ‘een geraffineerde en stimulerende ideeëngeschiedenis’.

‘Veel ecologische doemscenario’s uit het verleden zijn tegenwoordig realiteit,’ schrijft Joeri Verbesselt, maar toch blijft ‘het hardnekkige idee bestaan dat zulke toenemende bestaansonzekerheden disruptieve uitzonderingen zijn op het stabiele functioneren van de wereld’. Verbesselt schrijft over deze misvatting en ‘dystopisch optimisme,’ en haalt de volgende boeken aan:

• In The Mushroom at the End of the World laat antropologe Anna Lowenhaupt Tsing zien ‘dat bestaansonzekerheid niet alleen bij uitstek de toestand is van deze tijd, maar ook dat die toestand omarmd moet worden’. ‘Volgens Tsing moeten we ons openstellen in onze kwetsbaarheid voor anderen, waaronder niet-menselijke actoren,’ schrijft Verbesselt.
• In eenzelfde trant bepleit Donna J. Haraway in Staying with the Trouble ‘(ecologische) problemen niet uit de weg te gaan of te ontkennen, maar ze juist te omarmen en ermee om te leren gaan’.
• Een probleem is dat ‘de Antropoceenretoriek een ideologische functie heeft,’ stelt T.J. Demos. In het boek Against the Anthropocene beschrijft Demos hoe ‘het drieledige industriële complex van defensie-staat-bedrijf’ erin slaagt de verantwoordelijkheid voor klimaatverandering te ‘differentiëren naar elke mens, en zo zelf grotendeels buiten schot te blijven’.
• Daarom schrijft Jason W. Moore in Anthropocene or Capitalocene? liever over het ‘Kapitaloceen,’ dit is ‘het tijdperk waarin ecologische catastrofes worden gecreëerd door bedrijfsmondialisering en de logica van het kapitalisme’.
• Hierin spelen media een belangrijke rol. Sean Cubitt toont in Finite Media ‘hoe achter mediatechnologieën een werkelijkheid schuilgaat van gigantische energieverslindende datacenters zodat onze servers in de lucht blijven’.
• Dat er in de toekomst klimaatrampen zullen plaatsvinden staat vast, maar gelukkig biedt Rebecca Solnit in Hope in the Dark een ‘hoopvolle analyse’ dat ‘angst bij rampspoed eigenlijk zelden’ voorkomt. Rampen scheppen empathie en geven het gevoel ‘dat er uitwegen mogelijk zijn’.
• ‘De fictie van de dystopie kan daarbij helpen,’ schrijft Verbesselt. Zo stelt Barnita Bagchi in The Politics of the (Im)Possible dat dystopieën gebruikt kunnen ‘worden om alternatieve vormen van leven vorm te geven’.

Marjolijn Voogel schrijft over nieuwe technologieën en welke mogelijkheden die bieden. Jamie Susskind ziet zelfs een ‘digitale leefwereld’ ontstaan, waarover hij schrijft in zijn boek Future Politics. Dat vraagt ‘om aanpassingen aan ons huidige politieke systeem’, want de ‘machtsverdeling in een samenleving hangt immers nauw samen met de wijze waarop informatie verzameld, opgeslagen, geanalyseerd en verdeeld is’.

Ook verschijnt er een bewerking van Miriam Rasch’ lezing gegeven voor de Marcel Proust Vereniging. Ze legt daarin een relatie tussen Proust en de roman als ‘optisch instrument’. Hierin staat Prousts zevendelige romancyclus Op zoek naar de verloren tijd centraal. ‘Elke tijd, begrijpen we, is ook een verloren tijd. En dat hoeft niet alleen maar erg te zijn.’

Neske Beks schrijft over James Baldwins Niet door water, maar door vuur en Als Beale Street kon praten, en het probleem omtrent het n-woord bij de vertaling. Hierin schrijft Beks over de voorkeur en verantwoording van vertaler Harm Damsma, maar ook over het conflict van stijlbehoud met ‘de nog altijd voortwoedende strijd tegen racisme’. Beks stelt zelf: ‘Als het over emancipatie gaat, is stijl ondergeschikt aan het doel – niet omgekeerd’.  

In de Nederlandse Boekengids verschijnt een reeks essays over de urgentie van de neerlandistiek voor de samenleving en hoe het vakgebied zich moet ontwikkelen om de problemen binnen de neerlandistiek het hoofd te bieden. Dit maal de beurt aan Piet Gerbrandy die bepleit dat ‘de neerlandistiek moet terugkeren naar haar wortels’.

In de reeks ‘Schrijvers over schrijvers’ Basje Boer over Keefman van Jan Arends en zijn authenticiteit. Volgens Boer zit ieder verhaal uit Keefman ‘net ergens anders op de schaal van realistisch tot absurd’. Boer: ‘Bij Arends gaat het er niet om dat de schrijver één is met zijn personages, het gaat er juist om dat ze niet één zijn. Realiteit en fictie versmelten niet met elkaar, maar laten juist plaats voor een derde laag: de kunstenaar.’

Samuel Vriezen schrijft over de drie filosofische hoofdwerken van Alain Badiou. De trilogie bestaat uit L’être et l’événement (1988), Logiques des mondes (2006), en L’immanence des vérités dat afgelopen jaar verscheen. Hiermee gaf Badiou in zijn ‘omvangrijk oeuvre een alomvattende filosofie gestalte’ waarin zeer grote woorden centraal staan: ‘Waarheid. Subject. Gebeurtenis. Wereld. Het Absolute.’ Ook verscheen onlangs een pamflet ‘in een vlotte vertaling van Piet Joostens’ waarin Badiou ‘de burgers toespreekt met de belofte hen te “corrumperen”,’ wat inhoudt ‘hen te verleiden tegen de heersende orde in te denken, te leven met een Idee’. Wat we volgens Vriezen vooral van Badiou zullen herinneren als ‘we hem over honderd jaar nog lezen’, zal ‘zijn gedurfde en gepassioneerde filosofische lezing van de wiskunde van zijn tijd’ zijn.

Dirk Vis spreekt met Bart Jacobs, professor Software Security & Correctness aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Jacobs is de voorzitter van Privacy by Design, de stichting die met de app IRMA de Brouwer Prijs voor Wetenschap en Samenleving won. Daarom in deze editie van De Nederlandse Boekengids meer aandacht voor de filosofische en sociale aspecten van technologie. 

Beate Roessler analyseert wat digitalisering voor de mens betekent, en hoe het mens-zijn wordt veranderd als ‘wij doorgaan de condities voor erkenning, democratie en samenleven in vrijheid met de hulp van technologieën te veranderen en te ondermijnen’. Een belangrijke rol hierin is weggelegd voor surveillance. In The Age of Surveillance Capitalism schrijft Shoshana Zuboff over hoe ‘techbedrijven de data die ze verzameld hebben voor microtargeting gebruiken om ons consumptiegedrag te manipuleren’. In dit licht schrijven Brett Frischmann en Evan Selinger in Re-Engineering Humanity over manipulatie en hoe griezelig dat is ‘omdat het achter onze rug om gebeurt’.

‘Hoe kunnen we samenleven met data,’ vragen Anne Beaulieu en Paul Wouters zich af. Het team van sociologe Bridgette Wessels ziet in onze ‘informatiemaatschappij’ ‘data als private economische grondstof circuleren’. Daarom onderzoeken zij ‘sociale bewegingen die voor vrij beschikbare data pleiten’ in hun rapport Open Data and the Knowledge Society. Daarbij rijst de vraag of ‘er tegenwoordig nieuwe platforms die deze publieke belangen zouden kunnen dienen’ ontstaan, stellen Beaulieu en Wouters. Op deze platformen richten communicatiewetenschappers Van Dijck, Poell en De Waal zich in De platformsamenleving. In hun boek tonen de auteurs ‘hoe de mechanismen van deze platforms de politieke en maatschappelijke sferen beïnvloeden, en kijken hierbij naar de mogelijkheden die een platformsamenleving kan bieden’. Vanuit een meer politiek-economische invalshoek analyseren Viktor Mayer-Schönberger en Thomas Ramges in Reinventing Capitalism in the Era of Big Data de opkomst van big data en hoe dat het kapitalistische systeem verandert.

Leen Huet is Saint-Simon dankbaar, omdat zijn boeken haar ‘uren van lering en vermaak’ verschaffen. Over boeken zoals Mémoires van Saint-Simon schrijft Huet: het is ‘een instrument geworden om me terug te trekken uit de wereld’. Wat Saint-Simon bovenal verschaft is ‘concentratie, de kostbare mentale inspanning die je afleert op het wereldwijde web’ en hij wijst erop ‘dat het nodig is om een doel te hebben en doorzettingsvermogen’.

Diederik Burgersdijk plaatst het elitair populisme van Forum voor Democratie en Thierry Baudet in een historisch perspectief. Burgersdijk stelt dat Baudets vele verwijzingen naar de Oudheid niet klassiek zijn, maar eerder gekleurde, indirecte verwijzingen.

Haast gelijktijdig verschenen onlangs twee nieuwe, Nederlandse vertalingen van Aristoteles’ Poëtica. Tim Noens schrijft over de vertalingen van Paul Silverentand en de vertaling van Piet Gerbrandy en Casper de Jonge [fragment], en hoe de vertaler van historische teksten een brugfiguur is tussen het verleden en het heden. Noens belicht hoe de vertalers via hun vertaling verschillende versies van de Poëtica neerzetten.

Tot slot verschijnen er vier artikelen met het gemeenschappelijke thema ‘Schrijven in Erdoğans Turkije’:

• Burhan Sönmez, zijn boek Istanbul, Istanbul en de situatie in Turkije worden besproken door Tan Tunali. Generaties die het ‘juk van autoritaire machthebbers hebben gedragen’ kunnen in Istanbul, Istanbul hun pijn ‘herkennen, maar er ook kracht in vinden om zich opnieuw op te richten’. Dat is mogelijk omdat het niet alleen een ‘zware, maar tegelijkertijd humoristische roman’ is. ‘Sönmez geeft continu, schijnbaar intuïtief, een positieve draai aan de zware kost die generatie op generatie voor zijn kiezen kreeg,’ schrijft Tunali. Overigens verschijnt de nieuwe roman van Sönmez, Labyrint, later dit jaar in het Nederlands.
• Van Kerem Eksen wordt er een essay gepubliceerd waarin hij enkele gedachten over ballingschap tentoonspreidt. Hierbij denkt hij aan de Chileense schrijver Roberto Bolaño die een ‘schitterende essay over literatuur en ballingschap’ schreef. Maar ook aan Edward Saids Reflections on Exile and Other Essays, waarin Said schrijft over de mogelijk positieve kwaliteiten van ballingschap.
• Eva Peek bespreekt Verloren land van Ece Temelkuran waarin ze de hele wereld probeert te proppen in een Turkse mal. In het boek beschrijft zij ‘hoe ze haar land is kwijtgeraakt’ en roept ze de wereld op ‘om samen over oplossingen na te denken’ voor het rechts-populisme. Maar, schrijft Peek, voor ‘een sterintellectueel […] zwelgt Temelkuran wel erg in haar eigen slachtofferschap’.
• Tot slot ook een interview van Froukje Santing met Ece Temelkuran, die verbijsterd is ‘over de arrogante en defensieve ontvangst in het Westen van haar boek Verloren land’. Santing realiseert zich ‘dat Temelkuran haar analyse door een heel ander filter van het begrip “democratie” haalt’. Halil Karaveli voerde bijvoorbeeld in zijn boek Why Turkey is Authoritarian aan ‘dat de Turkse republiek nooit een werkende democratie was’. Daar stelt Temelkuran tegenover dat er wel degelijk beweging was richting democratie in Turkije.

De Nederlandse Boekengids verschijnt zesmaal per jaar. Het tijdschrift is te koop bij het Nieuwscentrum.