De eerste zinnen van Juan Pablo Villalobos' In het hol van de leeuw, vertaald door Nadia Ramer

Algunas personas dicen que soy un adelantado. Lo dicen sobre todo porque piensan que soy pequeño para saber palabras difíciles. Algunas de las palabras difíciles que sé son: sórdido, nefasto, pulcro, patético y fulminante.
Sommige mensen zeggen dat ik vroegwijs ben. Dat zeggen ze vooral omdat ze me te klein vinden voor moeilijke woorden. Een paar van de moeilijke woorden die ik ken, zijn: erbarmelijk, rampzalig, smetteloos, pathetisch en vernietigend.’

In de rubriek ‘Eerste zin’ in het boekenkatern van de Volkskrant werd niet alleen de eerste, maar ook de tweede zin van het debuut van de Mexicaanse schrijver Juan Pablo Villalobos geciteerd. En ik neem de derde erbij, want daar staan immers de ‘moeilijke woorden’ in waarvan in de tweede zin sprake is. Die vijf woorden vormen samen de basis van een zeer uitgebalanceerde en humoristische compositie. Mij was meteen duidelijk dat het vertaalwerk voor de helft gedaan zou zijn als ik voor deze vijf woorden een geschikt Nederlands equivalent had gevonden. Geen makkelijke taak, aangezien ze in het vervolg van de tekst vele malen voorkomen in verschillende contexten.

Ik wilde natuurlijk woorden vinden die in elk van die situaties zouden passen, en het moesten ‘moeilijke’ woorden zijn voor een jongetje van, gok ik, een jaar of acht à tien. Nergens in het boek wordt gezegd hoe oud Tochtli, de verteller, is. En dat is waarschijnlijk ook het beste, aangezien het een vroegwijs kind moet zijn dat nieuwsgierig van aard is, veel nadenkt, verbanden legt, maar uiteindelijk nog niet genoeg van de grotemensenwereld begrijpt om alle ellende om hem heen in haar volle omvang te zien. En ja, hoe oud is zo’n jongetje precies?

Moeilijke woorden dus. Patético was een makkelijke, daar hebben we in het Nederlands bijna hetzelfde woord voor; en sórdido was een moeilijke, aangezien het woord in het Spaans veel facetten heeft; het meest veelomvattend zou ‘ellendig’ zijn geweest, maar het kan ook ‘armzalig’ betekenen of ‘vies’ of ‘schrijnend’. ‘Ellendig’ was wat ik als eerste op mijn lijstje had staan, maar ik deed het af als een te makkelijk woord, ik zocht iets ingewikkelders. Met synoniemen.net (fantastische website voor iedereen die met taal bezig is, maar vooral voor vertalers, denk ik) kwam ik uiteindelijk op ‘erbarmelijk’, dat redelijk ‘moeilijk’ klinkt en ook nog iets geestigs heeft. Je stelt je er iemand van een hogere stand bij voor die met die classificatie allerlei toestanden met een zekere distantie afkeurt en toch blijk geeft van een bepaald gevoel van medemenselijkheid. En stel je zo’n woord dan voor uit de mond van een negenjarige, die de mensen en gebeurtenissen om zich heen meewarig aanziet en er gewapend met die twee woorden, pathetisch en erbarmelijk, zijn dodelijke oordeel over velt.

'Op een dag vertelde Mazatzin me over zijn leven in plaats van me les te geven, het was een erbarmelijk en pathetisch verhaal. […] Hij verdiende miljoenen met het bedenken van reclamespotjes voor shampoo en frisdrank. Maar Mazatzin was de hele tijd verdrietig, want hij had eigenlijk gestudeerd om schrijver te worden. Nu komt het erbarmelijke gedeelte: dat iemand miljoenen verdient en verdrietig is omdat hij geen schrijver is. Dat is erbarmelijk. Ten slotte ging Mazatzin omdat hij zo ongelukkig was heel ver weg wonen […]. Hij wilde nadenken over het leven en daar een boek over schrijven. […] Dat is niet erbarmelijk, maar pathetisch.'

Nefasto gebruikt Tochtli ook op deze manier, maar dan vooral waar het zijn eigen leven aangaat. Het betekent nefast, noodlottig en meer in het algemeen rampzalig. Ik koos voor het laatste, omdat ‘nefast’ niet echt gangbaar is, terwijl nefasto, vooral in Mexico, een redelijk gangbaar woord is. En ‘noodlottig’ vond ik niet goed de lading dekken, vooral omdat in nefasto het drama van Tochtli’s verziekte jeugd wordt samengebald. 'Er zijn dagen dat alles rampzalig is. Zoals vandaag, want ik heb weer die stekende pijn in mijn buik.'

Dan hebben we pulcro, waarvoor iemand het woord ‘smetteloos’ suggereerde. Ik had eerst ‘proper’, maar dat klinkt toch een beetje te ouderwets en saai. ‘Smetteloos’ heeft ook weer iets grappigs, misschien door de overdrijving, en zodra je die statige term telkens gebruikt, gaat het obsessief klinken: 'Om eerlijk te zijn lijkt ons paleis soms helemaal geen paleis. Het probleem is dat het heel groot is en met geen mogelijkheid smetteloos te houden.'

En dan rest fulminante, waarvoor ik in een vroeg stadium het woord ‘vernietigend’ heb gekozen. Het staat voor iets dat zich met een geweldige kracht manifesteert en daarbij schade aanricht. In het verhaal komt het in veel verschillende contexten voor, zoals in ‘vernietigende ziektes’ en ‘vernietigende klappen’, en daardoor heb ik in sommige gevallen een beetje vals moeten spelen door ‘vernietigend’ als bijwoord te gebruiken en steeds een passend bijvoeglijk naamwoord toe te voegen, zoals in ‘een vernietigend goed geheugen’ en ‘een vernietigend scherp zwaard’.

'Haar is een dood gedeelte van het lichaam. Kijk maar: als je haar wordt geknipt doet het geen pijn. […] Het haar is net een lijk dat je boven op je hoofd draagt terwijl je nog leeft. Bovendien dijt dit lijk vernietigend snel uit, het groeit en groeit maar door, erbarmelijk, vind ik.'

En als je alle vijf woorden op een rijtje zet: erbarmelijk, rampzalig, smetteloos, pathetisch en vernietigend, zie je dat ieder woord op een ander suffix eindigt: -lijk, -ig, -loos, -isch en -end. Samen vormen ze een supergecomprimeerde versie van de lading van dit verhaal.

Nadia Ramer vertaalde eerder samen met Laura Weeda het kinderboek Honderd deurtjes van de Amerikaan N.D. Wilson. In het hol van de leeuw is haar debuut als vertaler Spaans. Ze werkt tevens als redacteur voor Uitgeverij Van Gennep.