De eerste zinnen van Sebastian Barry, De tijdelijke gentleman, vertaald door Johannes Jonkers

‘It’s a beautiful night, and no mistake. You would never think there was a war somewhere.’
These less than profetic words were spoken by a young navy second lieutenant, on the wide, night-bedarkened deck of our supply ship, bound for Accra.
‘Het is een prachtige avond, zonder meer. Je zou niet zeggen dat er ergens een oorlog is.’
Deze bepaald niet profetische woorden werden gesproken door een jonge luitenant-ter-zee derde klasse, op het uitgestrekte, door de avond verduisterde dek van ons bevoorradingsschip dat onderweg was naar Accra.

De tijdelijke gentleman begint met twee gesproken zinnen. In de derde zin worden de identiteit van de spreker en de locatie onthuld, en de gesproken woorden geïnterpreteerd als ‘less than profetic’, een onheilspellend signaal dat er iets gaat gebeuren wat deze woorden logenstraft. Een paar bladzijden verderop is het zover: het schip wordt getorpedeerd en zinkt. De genoemde oorlog is de Tweede Wereldoorlog. De hoofdpersoon en verteller, de Ierse officier Jack McNulty, een ‘tijdelijke gentleman’ in het Britse leger, is als ingenieur op weg naar Afrika om met zijn manschappen de Britse kolonie Goudkust, het latere Ghana, te verdedigen tegen de invasie van de Fransen.

Voordat hij ternauwernood aan de verdrinkingsdood weet te ontsnappen, denkt hij in zijn vermeende laatste ogenblikken aan zijn vrouw: ‘Ik stuurde haar mijn laatste liefdeswoord, ik heb je lief, ik heb je lief, Mai, het spijt me, het spijt me.’ Het is een vooruitwijzing naar het drama dat in deze roman centraal staat, een huwelijksdrama met ontluisterende scènes.

Ritme

De beginzinnen leveren op het eerste gezicht geen grote vertaalproblemen op. Het spreektalige ‘and no mistake’ zou je kunnen vertalen met ‘dat is zeker’, maar dat klinkt een beetje Dik Trom-achtig, terwijl ‘zoveel is zeker’ veel te deftig klinkt, en ‘zeker weten’ juist weer te plat. ‘Zonder twijfel’ klinkt ook te belegen, net als ‘ongetwijfeld’ of ‘geen twijfel aan’. Mijn keuze viel uiteindelijk op het mij natuurlijk in de oren klinkende ‘zonder meer’. Intuïtief blijk ik bij deze keuze op hetzelfde ritme te zijn uitgekomen als dat in de Engelse zin, zoals analyse achteraf uitwijst.

Ritme en klank spelen bij een poëtische schrijver als Barry een grote rol. In het Engels heeft de eerste zin een doorlopend, golvend ritme, bij ‘beautiful night, and no mistake’ is er een opeenvolging van lang-kort-kort-lang kort-lang kort-lang, zonder cesuur; na ‘night’ loopt de zin gewoon door. Hetzelfde ritme krijg je bij ‘prachtige avond, zonder meer.’ Bij de vertaling ‘nacht’ voor ‘night’, wat hier eventueel ook had gekund, krijg je een kunstmatige cesuur tussen ‘nacht’ en ‘zonder meer’, die het golven doet stokken. In de tweede zin heb ik ervoor gekozen om ‘you would never think’ te vertalen met ‘je zou niet zeggen’, omdat dat natuurlijker klinkt dan bijvoorbeeld het letterlijke ‘je zou niet denken’.

Bladzijdenlange zinnen

De ogenschijnlijk ‘prachtige avond’ verandert even later dus in een nachtmerrie, en Barry trekt dan alle registers open, hij gaat ‘helemaal los’, zoals hij in al zijn boeken met enige regelmaat doet, om de lezer de dramatische ontwikkeling als het ware aan den lijve te laten ondervinden. In een machtige taalstroom van lange emotionele zinnen, uitmondend in een zin van maar liefst ruim twee pagina’s, vol actie en lyriek, bij Barry geen ongebruikelijke combinatie, letterlijk adembenemend omdat er geen adempauze is in de vorm van een punt, werkt de schrijver toe naar een climax.

Later in het boek, als er een bomexplosie wordt beschreven, is er nog zo’n bladzijdenlange zin. De moeilijkheid bij het vertalen van dit soort lappen van zinnen is niet zozeer de structuur, omdat er in feite meerdere zinnen nevengeschikt aaneengeregen worden, als wel het poëtische gehalte, de klank, de cadans, het ritme.

De families Dunne en McNulty

Voordat Barry zich begon toe te leggen op het schrijven van romans was hij dichter en vooral een succesvol toneelschrijver. Zowel voor zijn toneelwerk als voor zijn proza put Barry uit de goudmijn van zijn familiegeschiedenis. In het toneelstuk waarmee Barry internationale faam verwierf, The Steward of Christendom (1995), baseerde hij de hoofdpersoon, de in een gekkenhuis verblijvende Thomas Dunne, een voormalige politiechef, op het leven van zijn overgrootvader van zijn vaders kant. Hij is de vader van Willy Dunne, de protagonist in Barry’s aangrijpende roman over de Eerste Wereldoorlog, Een lange lange weg (2005). Barry’s eerste roman over deze familie, Annie Dunne (2002; mijn vertaling verscheen in 2010), gaat over een zus van Willy, een oudtante van Barry op wie hij als kind zeer gesteld was, en in de voorlopig laatste, In het beloofde land (2011), is Lilly Dunne, de jongste zus van Willy en Annie, de hoofdpersoon.

In andere romans voert hij een tweede familie ten tonele, de McNulty’s, gebaseerd op de familie van zijn moeders kant. De McNulty’s vinden we terug in Barry’s roman The whereabouts of Aeneas McNulty (1998, door Gerrit de Blaauw vertaald als De omzwervingen van Eneas McNulty), in De geheime schrift (2008), en nu dus in De tijdelijke gentleman. Hoofdpersoon Jack McNulty is geënt op het leven van Barry’s grootvader van zijn moeders kant. Aan de hand van beide families beschrijft hij de woelige geschiedenis van Ierland van binnenuit en laat hij zien hoe de kleine mens zich verhoudt tot de grote geschiedenis. (‘Geschiedenis bestond uit de verbrande randen van het Boek des Levens, alsof dat in een groot vuur had gelegen, maar was niet het verhaal zelf,’ lezen we in De tijdelijke gentleman.)

Schrijvende hoofdpersonen

Net als in De geheime schrift en In het beloofde land, zijn laatste twee romans, hanteert Barry in De tijdelijke gentleman het procedé waarbij de hoofdpersoon de schrijver van het boek is. Hoewel al deze hoofdpersonen hun memoires – afgewisseld met een verhaal over hun dagelijks leven – in de poëtische stijl van Barry schrijven (‘Dokter Snow had wat pillen voorgeschreven – kleine witte, als knoopjes die je op het vest van een roodborstje zou kunnen naaien’), hebben ze ieder hun eigen, onverwisselbare toon.

Jack McNulty schrijft zijn verhaal in 1957 in Accra, waar hij als voormalig waarnemer van de VN is blijven hangen omdat hij de moed niet heeft terug te keren naar Ierland, naar zijn dochters. Het opschrijven van zijn herinneringen is in zijn ogen, technicus die hij is, een manier om zijn gebroken hart ‘te herstellen’ als was het een motor met een mankement. Daarna hoopt hij als ‘een betere man [...] een herstelde man’, terug te keren naar Ierland. Maar eerst moet hij al schrijvend de pijnlijke waarheid onder ogen zien dat zijn huwelijk mede door zijn toedoen op een tragedie is uitgelopen. Hoewel de getalenteerde, temperamentvolle May van hogere komaf is dan Jack, aanvaardt zij hem als ‘gentleman’, tegen de zin van haar geliefde vader, die voorziet dat drinkebroer Jack een desastreuze invloed op haar zal hebben.

En inderdaad, Jack weet door zijn drankzucht en goklust zijn ‘promotie’ niet waar te maken en May wordt het slachtoffer van zijn ‘lage’ gedrag. Ook in dit opzicht is hij dus een ‘tijdelijke gentleman’. Tijdens de oorlog is Jack – ook als een vorm van escapisme – veel van huis, eerst als ingenieur, later als expert bij de explosievenopruiming, en hij verwaarloost zijn aan depressies lijdende vrouw, die net als hij aan de drank raakt (‘Het was alsof de bakstenen van het huis zelf doordrenkt waren met alcohol. Alsof het huis zelf dronk’) en hopeloos verkommert. Onthutsende literatuur.

Johannes Jonkers studeerde Nederlandse taal- en letterkunde en Algemene Literatuurwetenschap in Groningen en Amsterdam, en vertaalde naast de romans van Sebastian Barry onder meer werk van Charles Jackson, Lawrence Norfolk, Bret Easton Ellis en David Peace. Hij lichtte eerder voor ons Jacksons Het verloren weekend toe.