Visible, risible, over het vertalen van Rabih Alameddine, An Unnecessary Woman

Voor Meridiaan Uitgevers vertaalde ik in het afgelopen jaar Rabih Alameddines An Unnecessary Woman, een in mijn ogen meesterlijke roman, die in het Nederlands taalgebied verscheen als Een overbodige vrouw. Ik zou iets over de laconieke openingsregels vol zelfspot kunnen schrijven, die overduidelijk de toon (en het perspectief) zetten, maar misschien is het interessanter om het over de ware moeilijkheid te hebben. In een bepaald niet overbodige aantekening voorin het boek schrijf ik: ‘De protagoniste van deze roman gaat nogal prat op haar eruditie, hetgeen resulteert in ruim honderd citaten uit de wereldliteratuur.’ Dat levert nogal wat zoekwerk op en een extra vertaallaag als er geen Nederlandse vertalingen beschikbaar (of geschikt) waren. Maar afgezien van het poëtische en van droge humor doorspekte proza vormt de grootste en plezierigste uitdaging als altijd de vertaling van woordspelige kwinkslagen. Daarvan zal ik een voorbeeld geven.

Het diepe rijk der duisternis

In een van haar vele beschrijvingen van de wispelturige chaos die in haar geliefde stad Beiroet heerst, stelt de protagoniste: ‘Mijn stad lijkt terug te vallen naar een vroeger tijdperk. Functioneert nauwelijks.’ Daarbij gaat het in dit geval om het voortdurend op onverwachte tijdstippen uitvallen van de stroom. Wanneer dat weer eens gebeurt terwijl het al donker is, zegt zij: ‘Zonder elektra is nacht weer nacht, niet de goedkope imitatie die voor nacht doorgaat in de hedendaagse stad. Zonder elektriciteit is nacht weer het diepe rijk der duisternis, het mysterie dat we vrezen.’

En dan: ‘Darkness visible.’ Geen probleem, dat is zonneklaar een verwijzing naar de roman van William Styron (Random House, 1990), waarvan in het Nederlands twee vertalingen verschenen, beide onder dezelfde titel (Anneke Goddijn voor uitgeverij Nieuwezijds in 2003 en Anneke Bok voor Atlas Contact in 2014). Die titel wordt het dus: Het duister zichtbaar.

Rijmen en meezingen

Na een alinea over nog meer idiotie staat er als commentaar: ‘Darkness risible.’ Behalve dat die woordgrap inderdaad risible is, leek het me als zo vaak in eerste instantie een onvertaalbare woordspeligheid. In het Engels verschilt het maar één letter, wat moet je dan met onze Nederlandse synoniemen – ‘lachwekkend’, ‘bespottelijk’, ‘belachelijk’, ‘hilarisch’ of zelfs ons mooie ‘ridicuul’? Ik moest iets vinden dat op eenzelfde manier rijmt en meezingt, het speelt zich tenslotte allemaal af op een halve pagina. Het is niet anders, als zelfs de Thesaurus geen uitkomst biedt, moet je dan wat in de tuin gaan werken, een stukje fietsen of een douche nemen met het mantra ‘zichtbaar’ om mogelijke rijmwoorden te beproeven. Misbaar–drinkbaar–vindbaar–minnaar... eh, dat wordt niks.

De alinea tussen ‘Darkness visible’ en ‘Darkness risible’ beschrijft een onzinnige vernieuwing van de toiletten in een chic ziekenhuis, compleet met bewegingsdetectoren voor het doorspoelen, die elke keer na een stroomuitval opnieuw moeten worden afgeregeld. ‘Aangezien we het hebben over Beiroet, moet dit tweemaal per dag geschieden, zo niet vaker. Het ziekenhuis was genoodzaakt een fulltime toilet-afregelaar in dienst te nemen.’ Het is zo krankjorum, idioot, volslagen ridicuul, klinkklare onzin— Stop de persen, we hebben ’m!

Het duister klinkklaar.

Adriaan Krabbendam (1955) vertaalde romans en verhalen van onder anderen John Burnside, Keith Ridgway, Rana Dasgupta en Rajesh Parameswaran.