De eerste vier zinnen van Dubravka Ugrešić’ De vos, vertaald door Roel Schuyt

In dit stukje ben ik zo vrij geweest om niet de eerste zin onder de loep te nemen, maar de eerste vier zinnen uit de eerste alinea van het boek. Een vertaling is voor mij nooit zomaar ineens klaar, maar komt tot stand via een aantal versies, meestal vier of vijf, en soms zes, met als belangrijke factoren: voortschrijdend inzicht, een noodzakelijk loskomen van de brontekst en streven naar een samenhangende doeltekst. Dit zijn de eerste zinnen, brontekst en eindversie:

Zaista, kako nastaju price? Vjerujem da to pitanje postavljaju sebi mnogi pisci, iako vecina izbjegava odgovor. Zašto? Možda zato što ne znaju odgovor, a možda i zato jer se boje da ce se ponašati poput onih lijecnika koji u razgovoru s pacijentima koriste iskljucivo latinske nazive (istina, takvih je sve manje!), ne bi li nad pacijentom ostvarili prednost (koju ionako imaju) i zadržali ga u inferiornu položaju (u kojemu se pacijent ovako ili onako nalazi).
Inderdaad, hoe ontstaan verhalen? Ik denk dat veel schrijvers zich deze vraag zullen stellen, al gaan de meeste een antwoord uit de weg. Waarom? Misschien omdat ze het niet weten, maar misschien ook omdat ze bang zijn dat ze zich gaan gedragen als een arts die in een gesprek met zijn patiënten uitsluitend Latijnse termen gebruikt (wat overigens steeds minder gebeurt!), om zijn overwicht ten opzichte van hen te benadrukken (dat hij a priori al heeft), en hen in een ondergeschikte positie te houden (waar een patiënt zich toch al in bevindt).

Dit was mijn eerste versie, met in cursief en vet de delen waar ik iets over te zeggen heb:

Inderdaad, hoe ontstaan verhalen? Ik denk dat veel schrijvers zichzelf deze vraag stellen, ook al gaan de meeste een antwoord uit de weg. Waarom? Misschien omdat ze dat antwoord niet weten, maar misschien ook omdat ze bang zijn dat ze zich gaan gedragen als die artsen die in een gesprek met hun patiënten uitsluitend Latijnse termen gebruiken (overigens gebeurt dat steeds minder!), om ten opzichte van de patiënt overwicht te krijgen (dat ze sowieso al hebben), en hem in een inferieure positie te houden (waarin een patiënt zich a priori toch al bevindt).

En deze keuzes maakte ik:

• Het woordje ‘zichzelf’ werd vervangen door ‘zich’.
• In de vertaling staat ‘ook al gaan de meeste een antwoord uit de weg’. En in de Kroatische tekst: iako vecina izbjegava odgovor – ‘ook al gaat de meerderheid een antwoord uit de weg’. Ik vond ‘de meeste…’ natuurlijker klinken.
• Het zinsdeel ‘Misschien omdat ze dat antwoord niet weten’ werd uiteindelijk ‘Misschien omdat ze het niet weten’, met vervanging van ‘dat antwoord’ door ‘het’; tweemaal ‘antwoord’ zo dicht op elkaar leek me een beetje overbodig. De auteur kiest dikwijls voor herhaling, waar ik als Nederlander eerder zou kiezen voor een verwijswoord. In dit geval is dat een persoonlijk voornaamwoord, dus ‘het’.
• Dan het gedeelte ‘… maar misschien ook omdat ze bang zijn dat ze zich gaan gedragen als die artsen die in een gesprek met hun patiënten uitsluitend Latijnse termen gebruiken (overigens gebeurt dat steeds minder!), om ten opzichte van de patiënt overwicht te krijgen (dat ze sowieso al hebben), en hem in een inferieure positie te houden (waarin een patiënt zich a priori toch al bevindt).’
  Ten eerste werd het meervoud ‘die artsen…’ vervangen door ‘een arts…’, wat naar mijn gevoel gebruikelijker is.
  Het tussen haakjes geplaatste Kroatische zinnetje istina, takvih je sve manje! betekent letterlijk: ‘Het moet gezegd, zulke [artsen] zijn er steeds minder!’ Ik was zo vrij dat te vervangen door ‘overigens gebeurt dat steeds minder!’. In een latere versie werd dat ‘wat overigens steeds minder gebeurt!’. Dat leverde een parallellisme op met de twee andere als bijzinnen vormgegeven en tussen haakjes geplaatste zinnetjes, waardoor er een iets grotere samenhang ontstond.
  De twee andere  tussenzinnetjes, namelijk ‘dat ze sowieso al hebben’ en ‘waarin een patiënt zich a priori toch al bevindt’ werden gewijzigd in ‘dat hij a priori al heeft’, respectievelijk ‘waar een patiënt zich toch al in bevindt’. Het meervoud ‘ze’ in het eerste zinnetje verwees nog naar ‘die artsen’. In het tweede zinnetje kwam de formulering ‘a priori toch al’ bij nader inzien erg dubbelop over. Daarom kon ‘a priori’ ten koste van ‘sowieso’ naar het eerste zinnetje worden verplaatst en bleef ‘toch al’ in het tweede zinnetje staan.
  Het zinsdeel ‘om ten opzichte van de patiënt overwicht te krijgen’ werd in eerste instantie vervangen door ‘om zijn overwicht ten opzichte van hen te bevestigen’ en daarna door ‘om … te benadrukken’. Tevens werd ‘de patiënt’ gewijzigd in ‘hen’, wat verwijst naar ‘zijn patiënten’ in de regel daarboven.
• En tot slot: ‘een inferieure positie’ werd gewijzigd in ‘een ondergeschikte positie’.

Het hele boek staat vol met zulke passages, die in een of meer stappen werden aangepast. Zoals gezegd, een definitieve vertaling is er nooit in één keer. En een eindversie van de originele tekst evenmin: meer dan eens heb ik een laatste, allerlaatste, aller-allerlaatste, definitieve en, pardon, sorry, helaas, een nog definitievere wijziging doorgekregen… Maar dat is het goede recht van elke auteur die zijn of haar werk serieus neemt en elke kans tot perfectionering aangrijpt voordat het naar de uitgever, en vervolgens de wereld in wordt gestuurd.

Verba volant, scripta manent – het gesproken woord vervliegt, het geschrevene blijft, en zeker als dat in druk verschijnt. Dat is een reden om, voordat het moment van definitieve en onverbiddelijke onomkeerbaarheid aanbreekt, nog eindeloos te blijven wikken en wegen…

En is de vertaling nu af? Laten we zeggen: voor 99,999 procent. Neem nu die zinnetjes ‘dat hij a priori al heeft’ en ‘waar een patiënt zich toch al in bevindt’. Had het eerste niet kunnen worden: ‘dat hij a priori reeds heeft / bezit’ en het tweede: ‘waarin een patiënt zich toch al bevindt’? Had ik wellicht toch een krabbeltje in de drukproef moeten zetten?

Roel Schuyt vertaalde een grote diversiteit aan auteurs uit Centraal-Europa, waaronder Danilo Kiš (1935-1989), Dubravka Ugrešić, Borislav Čičovački maar ook jonge auteurs zoals Goce Smilevski en Olja Savičević. Bovendien schreef hij vertaalgeschiedenis door als een van de eersten het werk van Nobelprijs-kandidaat Ismail Kadare direct uit het Albanees te vertalen. Hem werd de Letterenfonds Vertaalprijs 2017 toegekend. Op Athenaeum.nl lichtte hij vertaalkeuzes bij Goran Petrovics Villa aan de rand van de tijd en Ismail Kadare's Een noodlottig diner toe.