De eerste zin van Shusaku Endo's Het meisje dat ik achterliet, vertaald door Maria Smolders

男やもめに蛆がわく...
Otokoyamome ni uji ga waku…

Dit Japanse spreekwoord vormt de eerste zin van het boek Watashi ga suteta onna van Shūsaku Endō of, zo je wilt, Endō Shūsaku. In Japan is het de gewoonte de voornaam na de achternaam te schrijven. Het lijkt mij logisch om ze bij een vertaling in een westerse taal om te draaien, maar in de Engelse vertaling van deze roman, The Girl I Left Behind, is bij namen de Japanse volgorde aangehouden, terwijl de Franse vertaling, La fille que j’ai abandonnée, de westerse volgorde hanteert. Kennelijk is hier geen vaste regel voor.

‘Otokoyamome’ betekent weduwnaar, het woordje ‘ni’  geeft een plaatsaanduiding weer, ‘uji’ (spreek uit oedjie) betekent ‘made’ (of ‘maden’, want het Japans kent geen enkel- en meervoudsvormen. Als je per se wilt aangeven dat het gaat over meerdere voorwerpen dan kun je er bijvoorbeeld een telwoord voorzetten). ‘Waku’ ten slotte, betekent  ‘broeden’ of ‘vergeven zijn van’. Letterlijk vertaald betekent het spreekwoord ‘Otokoyamome ni uji  ga waku’ dus zoiets als ‘In een weduwnaar broeden maden’. Volgens het Japans-Engels woordenboek betekent de uitdrukking:  ‘A man goes to pieces without a woman to look after him’ of ‘A man can’t look after things properly’.

Vlooien

De auteur gebruikt deze uitdrukking als inleiding van het eerste hoofdstuk, waarin de verteller, Tsutomu Yoshioka, terugkijkt op zijn studententijd, toen hij kort na de tweede wereldoorlog tijdens de wederopbouw een kamer deelde met zijn vriend Shigeo Nagashima. Ze leiden samen een armoedig bestaan, hebben niet veel te eten en kunnen zich geen enkele luxe veroorloven. Maar daarnaast zijn ze duidelijk niet in staat om goed voor zichzelf te zorgen.
Ze hangen nooit hun futons buiten te luchten, zodat die stinken naar zweet. Ze doen slechts zelden de was, maar gooien hun vieze kledingstukken, inclusief ondergoed, in een wasmand, waarna ze er na verloop van tijd de minst vuile kleren weer ongewassen uit opdiepen om die opnieuw te dragen. Ze maken trouwens geen onderscheid tussen wat aan de een of de ander toebehoort, maar dragen elkaars kleding, waarbij ze elkaar verwijten maken dat ze zich niet goed genoeg hebben gewassen in het publieke badhuis.

De Engelse vertaler opent het boek met ‘Maggots plague the unaffiliated man’, terwijl de Franse de Japanse uitdrukking samentrekt met de titel van het hoofdstuk: ‘Journal de Yoshioka (1) ou L’histoire de deux bons à rien crasseux’. Hij  legt dus meer uit dan dat hij vertaalt. Ik heb zelf gekozen voor ‘Een weduwnaar is een broedplaats voor maden...’, een vrij letterlijke vertaling, waarschijnlijk omdat ik er graag die maden in wilde houden, dat vond ik een veelzeggend beeld, en bovendien komen ze even later terug in de tekst, wanneer de verteller uitlegt dat er weliswaar geen maden in de kamer rondkropen, maar wel een indrukwekkende hoeveelheid vlooien.

Stop – afscheiding

Het verhaal gaat over een meisje, Mitsu, dat een kortstondige relatie heeft met Yoshioka, maar hij laat haar vallen nadat hij met haar naar bed is geweest. Aan het eind van het boek besluit Mitsu om haar leven een andere wending te geven. Ze zit dan op een station in Gotemba te wachten op de trein die haar terug zal brengen naar Tokio. Ze ziet op de wagons de woorden Tome and Shikiri staan, zo op het eerste oog betekenisloze termen, waarvan ik me afvroeg waarom de schrijver ze hier gebruikt. De Engelse en Franse vertaling brachten geen opheldering, in beide versies zijn de woorden onvertaald gelaten. Ik besloot contact op te nemen met de Endō-studievereniging in Japan en kreeg antwoord van een van hun leden, die schreef dat volgens haar Tome afkomstig was van het werkwoord tomeru, dat betekent stoppen, en Shikiri betekent afscheiding of scheidslijn, dus zij dacht dat deze woorden symbool stonden voor de omwenteling die op het punt stond zich te voltrekken in het leven van Mitsu.

Dat leek me een aannemelijke uitleg, en ik vroeg me af of het mogelijk was om voor die woorden een Nederlands equivalent te vinden, dus ging ik naar het Spoorwegmuseum in Utrecht om de oude treinen die daar te bezichtigen zijn aan een nader onderzoek te onderwerpen en zo een geschikte vertaling te vinden. Ik vond allerlei mij onbekende termen, zoals snelrem, schuifassen, schamelstel, maar niets dat me bruikbaar leek om op dezelfde manier als in de Japanse tekst aan te geven dat dit voor Mitsu een soort kantelmoment was. Uiteindelijk moest ik me er dus bij neerleggen dat er geen geschikte vertaling was, en net zoals de Engelse en Franse vertalers moest ik de woorden tome en shikiri onvertaald laten.

Maria Smolders vertaalt uit het Japans, Frans en Engels. Het meisje dat ik achterliet is haar eerste romanvertaling.