Na drie glazen wijn: over het vertalen van Cornelius Nepos' Macht en moraal

N.B. Op Athenaeum.nl kun je ook een fragment uit Macht en moraal lezen.

Cornelius Nepos is vooral bekend van zijn biografieënverzameling de viris illustribus - voorheen steevast foutief vertaald als Over beroemde mannen, omdat ook vrouwen er deel van uitmaken. Van dat ooit omvangrijke encyclopedische werk is alleen het gedeelte over buitenlandse generaals overgeleverd, maar vaak wordt vergeten dat er ook nog veel fragmenten bestaan, in de vorm van citaten en verwijzingen bij latere auteurs, en dat zijn meer dan zestig passages. Hoewel onze vertaling van Beroemde mensen de zesde in het Nederlands is (eerdere verschenen in Leiden 1601, Leeuwarden 1686, Amsterdam 1797, Gent 1893 en Brussel 1974), is het de eerste van de complete Nepos, de oudste biograaf in de Latijnse literatuur uit de tijd van Cicero en Caesar. De uitgave is ook nog eens tweetalig.

Onderwerpwissel

De fragmenten zijn ontleend aan de uitgave van P.K. Marshall, die in 1977 een tekst samenstelde op basis van alle gegevens die uit de oudheid zijn overgeleverd. Daarvoor hebben we de fragmenten eerst gescand en vervolgens verbeterd, waarbij zich een merkwaardige tekstvariant voordeed. Het gaat om een passage bij de kerkvader Augustinus, die vier eeuwen na Nepos uit diens werk de exempla (Voorbeelden ter navolging) citeerde. De verhandeling gaat om een welgestelde cynisch filosoof uit de Griekse stad Thebe, Crates genaamd. De cynici verwerpen alle wereldse bezit en geven niet om menselijke omgangsvormen, die zij zinloos achten. Crates had zich met zijn gelijkgestemde vrouw Hipparchia in Athene gevestigd, en samen wilden zij in het openbaar de liefde bedrijven.

Dan volgt er een dubbel vertaalprobleem. In het Latijn staat er (in verkorte versie):

adeo fuit cordi secta Cynicorum, ut Athenas migraverit et ilia occultandi gratia pallii velamen obduceret, verberata est a marito.

De zin heeft een merkwaardige grammaticale structuur, omdat Crates onderwerp is van migraverit ('verhuisde'), terwijl verberata est ('zij werd terechtgewezen') grammaticaal en inhoudelijk onmiskenbaar op zijn vrouw Hipparchia moet slaan. Nu is de vraag: wat is het onderwerp van ilia occultandi gratia pallii velamen obduceret ('bedekte hen met een mantel om hun geslachtsdelen te verbergen'). De eerste vertaler dacht: Hipparchia, omdat zij weliswaar de liefde wilde bedrijven, maar wel onder de bedekking van een mantel, en het werkwoord bereidt dan de onderwerpswissel naar verberata est voor. Dat dacht de tweede vertaler ook. De derde vertaler was scherpzinnig, en vermoedde dat het juist Crates was die de mantel om hen heen sloeg, om haar liefkozend te behoeden voor de blikken van het publiek, en overtuigde daarmee na drie glazen wijn vertaler twee. We kozen daarom voor de volgende vertaling:

Van groot belang was wat Crates uit Thebe deed. Hij was een vermogend en aanzienlijk man die zich zo aantrokken voelde tot de leer van de Cynici dat hij het familievermogen liet varen en met zijn vrouw Hipparchia, een even hartstochtelijk aanhanger van die filosofie, naar Athene verhuisde. Toen hij in alle openbaarheid de liefde met haar wilde bedrijven, en, zoals Cornelius Nepos vertelt, een mantel uitspreidde om hun geslachtsdelen te verbergen, zei haar bedgenoot plagerig: 'Ja, je moet nog veel leren over zingenot, want je wilt het best wel op een natuurlijke wijze doen, maar je durft het nog niet te proberen waar anderen bij zijn.

Emendatio

Maar bij nadere bestudering bleek er een fout in de brontekst geslopen te zijn. Bij het raadplegen van Marshalls oorspronkelijke tekst bleek er niet ilia ('geslachtsdelen') te staan, maar illa ('zij'). Er moest dan niet vertaald worden: 'hij bedekte de geslachtsdelen', maar 'zij bedekte hen'. Zo zijn tekst en vertaling aangepast, terwijl zich op basis van een scanfout (illa werd ilia) een levendige discussie had afgespeeld. Maar toch blijft er iets knagen: wat als illa een emendatio, een verbetering in de gedrukte versie ten opzichte van de schrijvershand die ilia schreef, of een overschrijfvariant van een ijverige monnik zelf, is geweest? Dat zou heel goed denkbaar zijn: illa kan ooit een interpretatieprobleem opgelost hebben vanwege de lastige onderwerpswissel, en het is bovendien de 'makkelijker lezing', die doorgaans niet de voorkeur verdient. Maar zover zijn we niet gegaan - we hebben ons gevoegd naar de door Marshall opgestelde tekst, en de mogelijkheid tot een mooie emendatie laten liggen. Maar die kan altijd nog komen. Voor nu luidt onze vertaling van het fragment dat Augustinus citeert als volgt:

Van groot belang was wat Crates uit Thebe deed. Hij was een vermogend en aanzienlijk man, die zich zo aangetrokken voelde tot de leer van de Cynici dat hij het familievermogen liet varen en met zijn vrouw Hipparchia, een even hartstochtelijk aanhanger van die filosofie, naar Athene verhuisde. Toen hij in alle openbaarheid de liefde met haar wilde bedrijven, en, zoals Cornelius Nepos vertelt, zij een mantel uitspreidde om hen toe te dekken, kreeg ze een standje van haar echtgenoot: 'Ja, je moet nog veel leren over zingenot,' zei hij, 'want je wilt het best wel op een natuurlijke wijze doen, maar je durft het nog niet te proberen waar anderen bij zijn.'

Diederik Burgersdijk is docent klassieke talen aan het Cartesius Lyceum te Amsterdam, en docent Latijn en oude geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Hij schreef De macht van de traditie. Het keizerschap van Augustus en Constantijn [fragment] en De sluipwesp en de leliën [fragment].