De eerste zin van Roberto Camurri’s De menselijke maat, vertaald door Manon Smits

Toen ik in maart 2018 in Rome het pas verschenen debuut A misura d'uomo van Roberto Camurri las, was ik meteen gegrepen door de taal en het verhaal. Het boek speelt zich af in Fabbrico, een nietszeggend dorpje in de Povlakte, dat me door de liefdevolle beschrijvingen zo vertrouwd werd dat ik het graag wilde bezoeken. Tijdens mijn volgende verblijf in Italië, voor de boekenbeurs van Turijn in mei, wist ik al dat ik het voor De Bezige Bij mocht gaan vertalen en ik de schrijver kon ontmoeten. Ik vertelde hem dat we tijdens de zomervakantie met ons gezin zeker een dagje naar Fabbrico zouden gaan, en hij zei dat hij ons dan een rondleiding zou geven. En zo wandelden we een paar maanden later rond in de setting van zijn boek, we dronken koffie bij de bar van Bice, we zagen de kerk, het plein dat niet echt een plein is, we bezochten de begraafplaats en het oorlogsmonument, allemaal plekken die een bijzondere rol spelen in het boek. We gingen ook op bezoek bij Roberto's ouders, die wonen in het huis met de grote tuin dat in het boek wordt bewoond door Anela; we aten in het restaurant uit het boek de streekgerechten uit het boek en dronken koude Lambrusco zoals in het boek. 's Avonds leerden we ook zijn vrouw en dochtertje kennen, en telkens weer was er herkenning, van een plek, een voornaam... Het was me in de 25 jaar dat ik vertaal nog nooit overkomen dat je al bij voorbaat zo wordt ondergedompeld in het boek dat je gaat vertalen. Het was wat je noemt een totaalervaring, bijna virtual reality.

De eerste ingewikkelde zinnen

Toen ik daadwerkelijk begon met vertalen, was het dan ook met heel veel plezier en met de overtuiging dat ik precies wist wat de schrijver in zijn hoofd had. We hadden al uitgebreid gesproken over zijn bijzondere stijl en over wat hij wel en niet wilde bereiken met zijn woorden.
Toch waren juist die eerste zinnen tamelijk ingewikkeld. De menselijke maat bestaat uit elf korte hoofdstukken, die bijna lezen als korte verhalen, ze hebben verschillende personages in de hoofdrol en ze staan niet in chronologische volgorde, maar gaandeweg kun je ze als lezer steeds beter in elkaar passen. In elk hoofdstuk wordt teruggekeken naar het verleden, maar wordt ook verteld vanuit het nu, vanuit een duidelijk 'vandaag'. Alleen in het eerste hoofdstuk 'Kiezels' is dat niet zo, dat is helemaal in de verleden tijd geschreven, en vanuit dat standpunt in de verleden tijd wordt er ook weer teruggekeken op een punt in de verleden tijd, en van daaruit weer naar een punt dáárvoor. Zo begint het boek dan ook:

Erano andati al mare il giorno dopo aver fatto l'amore per la prima volta. Lei sapeva di una festa con musica fino all'alba, voleva andare a ballare, le sue amiche avevano scosso la testa ed erano rimaste tutte nel solito bar, con la solita gente.
Ze waren naar zee gegaan, de dag nadat ze voor het eerst hadden gevreeën. Zij wist van een feest waar de hele nacht muziek werd gedraaid, ze wilde gaan dansen, haar vriendinnen hadden hun hoofd geschud en ze waren met z'n allen daar gebleven in dezelfde bar als altijd, met dezelfde mensen als altijd.

Op zich zijn het natuurlijk geen moeilijke zinnen, maar ik was bang dat het een verwarrend begin zou zijn. Is het duidelijk dat de tweede zin, van 'Zij wist van een feest' tot 'en ze waren met z'n allen daar gebleven, in dezelfde bar als altijd' qua tijd juist voorafgaat aan de keer 'dat ze voor het eerst hadden gevreeën'? In het Italiaans is die verwarring overigens precies zo, en het wordt ook algauw duidelijk hoe de avond tussen die twee is verlopen, dus daar hoefde ik niet lang over na te denken. Wel heb ik nog flink zitten puzzelen op die allereerste zin.

De keuze van de schrijver

In het Italiaans staat die komma er niet, in feite zou de vertaling zijn: 'Ze waren naar zee gegaan op de dag nadat ze voor het eerst hadden gevreeën.'
Maar dan is het net alsof de informatie die de schrijver wil geven is op welke dag ze naar zee waren gegaan. 'Wanneer gingen ze naar zee?' 'O, dat was op de dag nadat ze voor het eerst hadden gevreeën.' Maar dat is niet de informatie die de schrijver wil geven. Het gaat hem juist om het feit dát ze naar zee gingen, dat was hun eerste dagje uit, hun eerste grote herinnering samen. Je zou de zin ook kunnen omdraaien: 'Op de dag nadat ze voor het eerst hadden gevreeën, waren ze naar zee gegaan.' Dat zou een logischere volgorde zijn, eerst de tijdsbepaling en dan het nieuws waar het om gaat. Maar daar kiest de schrijver niet voor, en als eerste zin van een boek zou het ook minder indruk maken. Om de zinsvolgorde te behouden, maar wel te voorkomen dat de nadruk op die tijdsbepaling kwam te liggen, heb ik 'op' weggelaten en een komma toegevoegd:

'Ze waren naar zee gegaan, de dag nadat ze voor het eerst hadden gevreeën.'

Wie het boek gelezen heeft, voelt bij dit zinnetje al meteen weer de hele sfeer en lading van dat dagje aan zee. Wie het nog niet gelezen heeft, wordt er hopelijk door geprikkeld. Een collega mailde me laatst, toen ze het net uit had: 'Het is nu een van mijn absolute lievelingsboeken.' Dat is precies het gevoel dat ik ook had bij mijn eerste lezing, en dat daarna alle keren dat ik het herlas alleen maar sterker is geworden.

Manon Smits vertaalt uit het Engels (Emma Donoghue, Elif Shafak, Henry James) en Italiaans (Alessandro Baricco, Fabio Genovesi, Silvia Avallone, Jhumpa Lahiri, Claudia Durastanti, Edoardo Albinati).