De eerste zin van Te voet. Hoe twee benen de mens verder brengen, door Shane O’Mara, vertaald door Luud Dorresteijn

Voor de verandering nu eens de eerste zin uit een volstrekt niet-literair werk, geschreven door een hoogleraar experimenteel hersenonderzoek. Bij populair wetenschappelijke boeken, zoals dit, gaat het er in de eerste en de laatste plaats om dat de Nederlandse tekst vlot leest, terwijl de strekking van het oorspronkelijke werk exact behouden blijft. Daarnaast moet de stijl natuurlijk zoveel mogelijk worden gevolgd, maar die is ondergeschikt aan de helderheid van de inhoud. Veel wetenschappers zijn niet gewend om voor een groot publiek te schrijven in ‘gewone mensentaal’ – wat dat betreft was Oliver Sacks een fenomenale uitzondering.

Om de vertaling van dergelijke teksten niet te stijfjes te laten worden moet je als vertaler de zinnen in hun (vaak veel te lange) geheel tot je nemen, erop kauwen, dan nog eens herkauwen, om vervolgens een zo soepel mogelijk equivalent uit te spuwen.

De eerste zin van hoofdstuk 1 uit de oorspronkelijk uitgave luidt:

We overlook at our peril the gains to be made from walking, for our health, for our mood, for our clarity of mind.

Een duidelijke Engelse zin, die echter onleesbaar zou worden als je hem letterlijk in het Nederlands zou overzetten. Ik heb hem voor de grap even in Google Translate ingevoerd: ‘We zien op eigen risico de voordelen van wandelen, voor onze gezondheid, voor ons humeur, voor onze helderheid van geest.’ Het doet me goed om te zien dat mijn vak nog geenszins is ingehaald door de digitalisering. Google Translate heeft nog een lange weg te gaan…

Ik heb ervan gemaakt:

We zien niet in hoeveel baat onze gezondheid, stemming en ons denkvermogen hebben bij lopen, en dat is gevaarlijk.

‘We overlook’ had ik natuurlijk kunnen vertalen als ‘We zien over het hoofd’, maar dan werd de zin voor mijn gevoel te brokkelig. Of: ‘We vergeten’, maar dat dekt de lading niet, want uit het vervolg van het boek blijkt dat we het eigenlijk nooit hebben geweten.  Of: ‘We beseffen niet’, maar ja, dan had de auteur Shane O’Mara toch wel ‘we don’t realise’ gebruikt.

‘At our peril’ was ook nog even een dingetje. Letterlijk ‘tot ons risico’, dus we lopen risico omdat we niet doorhebben hoeveel baat we hebben bij lopen. Goed, waar ga ik dat risico inpassen in de zin? En wat doe ik met ‘our clarity of mind’? ‘Helderheid van geest’? Dat is geen Nederlands. ‘Denkvermogen’ dan maar, dat dekt de lading wel.

Intussen moet ik de schrijfstijl van de auteur zoveel mogelijk volgen, dus zou ‘We lopen risico omdat we niet doorhebben hoe gunstig lopen is voor onze gezondheid, stemming en denkvermogen,’ net iets te popi zijn in vergelijking met O’Shanes nogal gedragen stijl.

Dit is een kleine greep uit mijn overwegingen bij de eerste zin. Een boek dat je vertaalt heeft altijd enige impact op je leven, het vergroot je kennis en inzicht, evenals de berg van triviale weetjes die zich ergens onder je schedeldak ophopen. Je doet onderzoek naar zaken waar je je anders niet in verdiept zou hebben, je bezoekt plaatsen waar verhalen zich afspelen. Je gaat naar, ik noem maar iets, een zijdespinnerij of een leerlooierij. Je correspondeert met een oude dame die een boek over de Nederlandse walvisvaart heeft geschreven, een wapenhandelaar of een kenner van oude steenkoolmijnen – en dit alles om je de Nederlandse terminologie eigen te maken voor de vertaling die je onderhanden hebt.

Te voet ging nog een stap verder. Ik moet bekennen dat dit boek zelfs gevolgen heeft gehad voor mijn leefwijze. Ik heb een stappenteller op mijn mobiel gezet en probeer tegenwoordig tussen het vertalen door regelmatig even op te staan en in beweging te komen om de doorbloeding van de grijze celletjes te bevorderen.

Luud Dorresteijn is opgeleid als tolk-vertaler Engels. Gedurende de dertig jaar van haar vertalersloopbaan heeft ze tientallen boeken vertaald voor uiteenlopende uitgevers, zowel literair als populair wetenschappelijk werk.