Een lelijk kind: over het vertalen van de nieuwste roman van Elena Ferrante

N.B. Lees elders op onze site ook de eerste pagina's uit de roman. Lees ook onze bespreking van deel 1 van de Napolitaanse romans, De geniale vriendin, en fragmenten uit deel 2, De nieuwe achternaam, deel 3, Wie vlucht en wie blijft en deel 4, Het verhaal van het verloren kind - en uit Kwellende liefde. Alles over Ferrante? Athenaeum.nl/Elena-Ferrante.

Wat doe je als vertaler wanneer een uitgever je vraagt of je het nieuwste boek van Elena Ferrante wil vertalen? Dan zeg je natuurlijk geen nee! Toch twijfelden we even: er zou een internationale lancering komen en dus zat er een krappe deadline aan vast. Reden voor de uitgever om een vertalersduo in te schakelen. Het internationale succes van Elena Ferrante maakt dat haar nieuwe boek hoge verwachtingen schept. Die druk komt ook op de schouders van de vertaler terecht. Maar goed, we hebben het wel over ELENA FERRANTE. En dus zeiden we toch volmondig ja.

Het leugenachtige leven van volwassenen

Haar nieuwe roman, Het leugenachtige leven van volwassenen, geeft ons een interessant verhaal over een pubermeisje dat op zoek gaat naar haar tante nadat ze haar vader met enige minachting heeft horen zeggen dat ze op haar gaat lijken. Die tante is in haar herinnering de verpersoonlijking van het kwaad, een mengeling van lelijkheid en boosaardigheid. En hoewel ze daarmee tegen de wil van haar ouders ingaat, wil ze haar koste wat kost leren kennen.

Het blijkt een verhaal vol intriges en verrassende wendingen. Ferrante geeft steeds kleine hapjes informatie die als een regelrechte soap de spanning opbouwen. We mochten ons dus dubbel in de handen wrijven. Niet alleen kregen we het werk van een bestsellerauteur ter vertaling aangeboden, het bleek ook nog een geweldig boek te zijn. Dat maakt ons werk een stuk aangenamer.

Ferrante vertalen

Als vertalers Italiaans krijgen we regelmatig de vraag of wij toevallig de boeken van Ferrante hebben vertaald. De Napolitaanse romans zijn – helaas – niet door ons vertaald, maar we hebben ze natuurlijk wel gelezen. Maar lezen is iets anders dan vertalen. We wisten dus eigenlijk niet precies waar we aan begonnen.

Gelukkig blijkt Ferrantes proza sober, met hier en daar een vreemde formulering. Ze schrijft weloverwogen, maar niet bijzonder hoogdravend. We weten dat Ferrante belang hecht aan het Napolitaans, maar dat dialect is eerder impliciet aanwezig. Het heeft ons niet voor heel ingewikkelde vertaalkwesties gesteld.

De eerste zin

Toch hebben we de eerste zin een paar keer herschreven. Het is nogal een stevige binnenkomer, een pittige boodschap.

Due anni prima di andarsene di casa mio padre disse a mia madre che ero molto brutta.
Twee jaar voordat mijn vader ons verliet zei hij tegen mijn moeder dat ik heel lelijk was.

In eerdere versies van onze vertaling stond iets als ‘Twee jaar voordat mijn vader het huis uit ging’, maar het huis uit gaan heeft in het Nederlands de betekenis en overheersende connotatie van een jongvolwassene die het ouderlijk huis verlaat. Er zijn verschillende opties de revue gepasseerd waarin het woord huis/thuis voorkwam, maar die bleken niet zaligmakend. Zo’n eerste zin moet natuurlijk wel staan als een huis.

We moesten dus op zoek naar een minder letterlijke vertaling die wel de lading dekt. Vaak komt zo’n ingeving wanneer je het hele verhaal op je netvlies hebt. In dit geval gaat het in de ogen van de hoofdpersoon niet alleen om de scheiding van haar ouders, maar ook zij voelt zich in de steek gelaten door haar vader. Daardoor staat het woordje casa in deze eerste zin voor ‘ons’, het gezin.

Madame Bovary

Die eerste zin bleek bepalend te zijn voor het verhaal. Het is het startschot voor Giovanna om op zoek te gaan naar haar tante en uit te zoeken wat er aan de hand is. Bovendien lezen we in Ferrantes Frantumaglia, een geschreven leven dat deze zin gebaseerd is op de woorden van Emma Bovary over haar dochter: C’est une chose étrange comme cette enfant est laide, Vreemd toch hoe lelijk dat kind is.

Ze schrijft dat ze zich afvraagt hoe het zou zijn als haar eigen moeder zoiets zou zeggen, of een vrouw überhaupt zoiets zou kunnen zeggen. In Frantumaglia geeft ze al aan dat ze de zin een keer een eigen bladzijde wil geven. Dus, hier is die zin dan. Ze legt hem alleen wel in de mond van de vader, met alle gevolgen van dien…