Oorlog, liefde en geteisem: over de vertaling van De bagage van Monika Helfer

In een uithoek van een uithoek leven ze. Het is aan het begin van de twintigste eeuw. De familie Moosbrugger woont in een eenzaam boerderijtje aan het einde een afgelegen bergdal, aan de rand van het Habsburgse rijk. Vader Josef en moeder Maria en hun kinderen mijden zelfs de bewoners van het dichtstbijzijnde dorpje. Twee koeien, een geit en een stukje land, meer hebben ze niet. De mensen in de grote stad hebben elektriciteit, rijke boeren in de omgeving hebben stromend water. Zij, de Moosbruggers, halen hun water uit een put, een flink eind van hun huis, in een stuk land dat niet eens van hen is.

Onvervulde liefde

In haar roman De bagage schetst de Oostenrijkse schrijfster Monika Helfer (1947) het harde bestaan van haar grootouders, haar moeder en haar ooms en tantes. Wat ze van hen weet, heeft ze gehoord van de ooms en tantes bij wie ze opgroeide na het overlijden van haar moeder. In veelal korte, spreektalige zinnen doet Helfer verslag. Het verhaal zit haar hoog, dat merk je aan alles, haar verteldrang is groter dan haar behoefte om aan verhaalconventies te voldoen. Hortend en stotend, heen en weer schietend in de tijd vertelt ze. Over de grote, onvervulde liefde van haar grootmoeder Maria. Over de onvoorwaardelijke liefde van de kinderen voor hun ouders. Over hoe de familie Moosbrugger met de nek wordt aangekeken, en voor ‘bagage’ wordt uitgemaakt.

‘De bagage’, daar heb je de titel van de roman. Laat ik het eerlijk toegeven: toen ik begin dit jaar het verzoek kreeg dit boek te vertalen, wist ik niet dat het Duitse ‘Bagage’ een andere betekenis heeft dan ons Nederlandse ‘bagage’. Ik las Helfers boek met bewondering en stelde verbaasd vast dat het woord ‘Bagage’ consequent als beeldspraak werd gebruikt. Maar ik vond het een treffend beeld voor een familie die als een stelletje lastpakken werd beschouwd, dus maakte ik er verder weinig gedachten aan vuil.

Tot ik ontdekte dat die beeldspraak in het Duits gewoon de eerste en voornaamste betekenis van het woord ‘Bagage’ is. Geteisem, uitschot, de mensen die je tot last zijn – daar denkt een Duitser aan bij ‘Bagage’. Ooit, lang geleden, had het woord dezelfde betekenis als het nu voor ons heeft: koffers en tassen. Datgene wat reizigers met zich meeslepen – en waar men in het Duits inmiddels het woord ‘Gepäck’ voor heeft. Maar ik ontdekte ook dat de betekenis in het Nederlands precies de andere kant op is geschoven. Waar wij Nederlanders bij ‘bagage’ ooit, lang geleden, aan tuig en geteisem dachten, denken we inmiddels vooral aan koffers en rugzakken – en, tot voor kort, aan het overhevelen van overgewicht van ruim- naar handbagage.

‘Hé, stuk tuig!’

Ik had mijn ontdekking nog niet gedaan, of de twijfel sloeg toe. Moest ik ‘bagage’ dan vertalen als ‘geteisem’ of ‘tuig’? Zouden Nederlandse lezers zich storen aan een dialoog waarin een van de zoons van de familie wordt aangesproken met ‘Hé, jij daar, van de bagage’? ‘Hé, stuk tuig,’ klonk toch veel natuurlijker! Ja, zeker. Maar hoe moest ik dan die passage vertalen over de herkomst van die scheldnaam? In het begin van de roman legt Helfer uit dat die niet uit de lucht was komen vallen; haar voorvaders hadden als ‘lastdragers’ gewerkt, als menselijke pakezels voor boeren in de streek. In die passage kon ik toch moeilijk gaan zitten knoeien?

Na lang twijfelen besloot ik ‘Bagage’ “gewoon” te vertalen als ‘bagage’. Die term zou hier en daar wellicht on-Nederlands overkomen, maar écht overtuigende alternatieven waren er niet. En ik ging van het Bregenzer Wald ook geen Hoge Veluwe maken, van Schnaps geen jenever en van de keizer van het Habsburgse Rijk geen premier Rutte. Ik maakte dan wel een Nederlandstalige versie, het blééf natuurlijk een Oostenrijks boek, waarin best een aantal exotische begrippen mochten voorkomen. En de figuurlijke betekenis van die term ‘bagage’ zou de Nederlandse lezer snel genoeg duidelijk zijn. Zoals die mij in mijn aanvankelijke argeloosheid ook meteen duidelijk was geweest. Bagage bleef dus bagage. Een voorbeeld:

Das ist ja schon öfter gesagt worden. Über uns. Im Dorf haben sie, also nicht alle, aber einige schon, die haben gedacht, die Bagage, die da oben, das sind Halbwilde, gedacht haben das wahrscheinlich eh alle, aber einige haben es auch gesagt, wir waren ja fast die Letzten, die keinen elektrischen Strom gehabt haben und kein Wasser im Haus, nur einen Brunnen, und zu dem musste man zwanzig Meter gehen und der gehörte uns nicht einmal.
Dat werd wel vaker gezegd. Over ons. In het dorp dachten ze, niet iedereen, maar sommige mensen wel, in het dorp dachten ze: die kinderen van de bagage, dat zijn halve wilden, ze dachten het waarschijnlijk allemaal, maar sommige mensen zeiden het ook hardop, we waren immers ook bijna de laatsten die nog elektriciteit en stromend water moesten krijgen, we hadden alleen een put, twintig meter van ons huis, die niet eens van ons was.

Zo leiden ogenschijnlijk eenvoudige kwesties soms tot enorme hoofdbrekens voor vertalers. Wat mij betreft schuilt daarin precies de schoonheid van het vertaalvak: je weegt ieder woord als een drugsrunner zijn handelswaar, draait iedere zinsconstructie drie keer om en probeert je van iedere nuanceverschuiving bewust te zijn, om je vertaling even overtuigend – en in dit geval: even ongedwongen, even ongepolijst – te maken als het origineel.

De last van familiegeschiedenis

Die Bagage is in het Duitse taalgebied een groot succes. Recensenten en lezers zijn lyrisch, het boek stond wekenlang bovenaan in de bestsellerlijsten. Niet omdat de naam Monika Helfer zo bekend is; zeker buiten Oostenrijk doet haar naam bij weinigen een belletje rinkelen. In De bagage vertelt Helfer een herkenbaar, invoelbaar verhaal over ouders en kinderen, over de kwetsbare positie van vrouwen en kinderen en over de onmogelijkheid je aan je (familie)geschiedenis te onttrekken. Ze schrijft over universele, tijdloze thema’s. Maar de kracht van dit boek schuilt in de toon, het onopgesmukte, de oprechtheid. Zodra Helfer begint te vertellen, ben je verkocht. Je voelt dat dit verhaal haar hoog zat, dat ze het móest schrijven. Dat ze heen en weer schiet in de tijd, dat haar zinnen soms houterig zijn en soms lyrisch, kwaad of weemoedig, dat zijn geen zorgvuldig afgewogen stilistische trucs. Het is haar allemaal overkomen, en dat merk je:

Irgendwann sagte ich zu ihr, da war ich acht und war schon voll der Empörung über unsere Familie, weil ich schon so viele Geschichten gehört hatte, über die Brüder meiner Mutter vor allem, von denen, außer dem Hermann, keiner so war wie andere Männer, da sagte ich zu meiner Mutter: »Niemand redet so wie du! Immer redest du so, wie niemand redet! Warum redest du so, wie niemand sonst redet!«
Op een dag zei ik tegen haar, ik was nog maar acht, maar ik kon me al enorm over onze familie opwinden, omdat ik al zo veel verhalen had gehoord, vooral over de broers van mijn moeder, van wie er, op Hermann na, niet een zo was als de andere mannen, ik zei toen tegen mijn moeder: ‘Geen mens praat zoals jij! Jij praat altijd anders dan alle anderen! Waarom moet jij anders praten dan alle anderen!’

Als ik mijn werk goed heb gedaan, is De bagage even onopgesmukt en ongepolijst geworden als Die Bagage, en leest het ondanks al mijn gepuzzel en mijn geschuif met woorden als een verhaal dat zonder al te veel denkwerk op papier is geslingerd. Als een verhaal waar niet eindeloos aan is gevijld en geslepen, maar waar de auteur zich eindelijk van heeft kunnen ontdoen. Eindelijk heeft ze de last van haar familiegeschiedenis kunnen afleggen. De bagage die ze haar hele leven met zich heeft meegesleept.

Ralph Aarnout vertaalde eerder werk van onder meer Florian Illies, Carolin Emcke, Aeham Ahmad, Mai Thi Nguyen-Kim, Kathrin Röggla en Nellja Veremej.