Vertaler aan het woord: Rebekka Bremmer over het vertalen van Mijn naam is Selma van Selma van de Perre

N.B. Eerder gaf Rebekka Bremmer een toelichting op De meisjeskleedkamer van Karen Connelly.

Het vertalen van Mijn naam is Selma was heel bijzonder, heel anders dan andere vertaalprojecten. Er was geen kant en klaar boek dat van kaft tot kaft vertaald moest worden, alleen een Engels manuscript. Selma van de Perre had gedurende jaren, en met tussenpozen, haar herinneringen opgeschreven en chronologische geordend. Zoals ze zelf in een interview zei kon ze hier alleen in de ochtend of de middag aan werken, want als ze dat ’s avonds deed kon ze er niet van slapen. En omdat ze een druk leven leidde - en leidt - was er niet veel tijd over om dat leven op te schrijven.

Toch werkte ze er gestaag aan. In het Engels, niet alleen omdat ze al sinds 1945 in Londen woont, maar ook omdat ze het voor een Engels publiek had bedoeld. Het Nederlandse publiek kende die verhalen van de Tweede Wereldoorlog nu wel, dacht ze, terwijl de Engelsen de Tweede Wereldoorlog van een heel andere kant hadden beleefd en er veel minder over wisten. Toch kwam haar manuscript bij uitgeverij Thomas Rap terecht en uiteindelijk bij mij. Toen ik het voor het eerst las, was het alsof Selma naast me zat en me haar levensverhaal vertelde. Nuchter, zonder poespas en eerlijk, zonder zichzelf te sparen. De woorden die ze gebruikte waren niet moeilijk, die waren niet lastig om te vertalen, de gruwelijkheden wel. Soms moest ik het manuscript even wegleggen, als ik me realiseerde dat Selma dit echt allemaal had meegemaakt. Toen ik het uit had wist ik dat het belangrijk was haar toon te pakken te krijgen, dat gevoel dat ze tegenover je zat en tegen je sprak.

Toen ik Selma in Londen bezocht was ik verbaasd te horen dat haar Nederlands perfect was. Ik verwachtte haar Nederlands te horen praten met een Engels accent of dat ze naar woorden zou moeten zoeken of liever in het Engels wilde praten, niet op z’n minst door haar respectabele leeftijd van 97 jaar! Af en toe zei ze wel een woord in het Engels, om dan direct zichzelf te verbeteren en het Nederlandse woord eraan toe te voegen. Ik heb een dag met haar doorgebracht en ze heeft onvermoeibaar mijn vragen beantwoord, nog meer herinneringen opgehaald, verteld over haar leven in Engeland. Nu wist ik hoe haar stem klonk, hoe ze dingen zei, wat haar intonatie was. Dit hielp om haar stem ook in de Nederlandse vertaling te waarborgen.

In het hoofdstuk 'Geblondeerde haren: in het verzet' staat het volgende stukje:

'Dat ik me doorgaans nauwelijks zorgen maakte om mijn eigen veiligheid was eigenlijk het meest opmerkelijk. Ik wilde koste wat kost helpen - dat gevoel was heel sterk. Bovendien kun je niet voortdurend met angst leven. Zelfs angst went. Die moet je opzijzetten en dan gewoon doorgaan. Elke dag deed ik dingen waarmee ik mijn leven op het spel zette, maar ik deed ze zoals ik alle dagelijkse dingen deed. Dat wil niet zeggen dat ik niet bang was, maar ik liet me niet overweldigen door de angst - het verlangen om de nazi's tegen te werken en mensen te helpen die in gevaar waren, was sterker.'

In de Engelse versie staat het volgende:

'Throughout, the extraordinary thing was that I was not particularly concerned about my own safety. I was desperate to help – I had that feeling very strongly. Anyway, you cannot live in constant terror. Even fear becomes commonplace and you have to put it aside and get on. Every day I did things that were a threat to my life, but I did them like any other routine task. I am not saying I was not frightened, but I did not allow fear to overwhelm me because the desire to resist the Nazis, and to help people who were in danger, was stronger.'

'I was desperate to help' heb ik vertaald als 'Ik wilde koste wat kost helpen', niet bijvoorbeeld als 'Ik wilde wanhopig (desperate) graag helpen', omdat Selma als ze vertelt over haar tijd in het verzet allesbehalve wanhopig overkomt. Wat opvalt is haar kracht, haar doorzettingsvermogen en haar koppigheid. Dit wordt beter verwoord met 'koste wat kost' (zowel in betekenis als in klank). Het zinnetje 'Every day I did things that were a threat to my life, but I did them like any other routine task' heb ik niet vertaald met 'levensbedreigend' (threat to my life) maar 'waarmee ik mijn leven op het spel zette'. Ook dit heeft weer te maken met hoe Selma tegen haar werk aankeek.

Eerder beschreef ze hoe ze het verzetswerk soms als een spel moest beschouwen om het uit te kunnen voeren. Dreiging kan verlammend werken en Selma was juist altijd bezig, altijd in beweging. Daarmee kom ik ook bij een woord waar naar mijn mening geen goed Nederlands equivalent voor is: terror. Dit heb ik vertaald als angst, maar eigenlijk is het erger dan angst omdat er ook dreiging in doorklinkt en verlamming. Terrified is niet gewoon angstig, maar eerder aan de grond genageld van doodsangst. Selma heeft haar angst altijd in bedwang kunnen houden en kunnen handelen, afhankelijk van hoe ze zich van binnen voelde.

Een van de manieren waarop joden de doden herdenken is door hun namen te blijven noemen, hun namen te blijven uitspreken. Selma's boek noemt de namen van haar ouders, haar zusje, haar familie, vrienden, kampgenoten en is daardoor een herdenkingsmonument geworden. Tegelijkertijd is het een eerbetoon aan alle (Joodse) verzetsstrijders die hun eigen levens op het spel zetten om die van anderen te redden. En wat mij betreft is het ook een eerbetoon aan Selma zelf. Aan haar moed, overlevingsdrang en levenslust. Ik vond het een eer om haar verhaal te mogen vertalen.

Rebekka Bremmer is vertaler en schrijver. Haar nieuwste roman, De maan danst op het erf van de doden, verscheen afgelopen voorjaar. Lees hier een fragment!